Ապագաղութացնելով Հայաստանը. Մետրոպոլիան և գաղութը հետխորհրդային շրջանում

Այս օրերին Հայաստանում շատ ցույցերի ընթացքում ոստիկանության հետ տեղի ունեցող բախումների ժամանակ կամ Հանրապետական կուսակցությանը և ընդհանրապես պետական պաշտոնյաներին ուղղված կարգախոսներ վանկարկելիս, համարյա միշտ, կարծես անխուսափելիորեն, որոշակի լեզու է առաջ գալիս՝ մեղադրական լեզուն, որն անհրաժեշտաբար քաղաքական պնդումների միջոցով չի ձևավորվում, այլ ամոթի միջոցով: «Ամո՜թ, ամո՜թ», վանկարկում են ցուցարարները: Եվ երբեմն ամոթ չունենալու վերաբերյալ այս մեղադրանքները մասնատվում են ավելի փոքր, անձնական կոչերի. «Թուրք: Դուք թուրք եք: Չե՞ք ամաչում ինքներդ ձեզանից»: Թուրքերը, իհարկե, հայերի հավերժական թշնամիներն են՝ 1915թ.  ցեղասպանության ոճրագործությունն իրականացնողները: Այս ամոթի վանկարկումները ամբողջացումն են հետխորհրդային հանրապետությունում առկա տարածված զգացողության առ այն, որ ներկայիս քաղաքական և տնտեսական վերնախավը 1991թ. Հայաստանի անկախ իշխանությունների անպատկառ ծաղր է: Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում երկրի շարքային քաղաքացիների շրջանում ապագաղութացման նախագիծ է իրականացվում: Նախաձեռնությունների հանրաճանաչ անվանումները, ինչպիսիք են «Մենք ենք, մեր երկիրը» և «Նոր Հայաստան», մատնանշում են գործընթաց, որը թեև ներքին կարգերով ոչ միշտ է անվանվում ապագաղութացում, իրականում շատ նման է դրան:

            Այս ապագաղութացնող նախագծերի մեկնարկը գուցե կարելի է վերագրել 2012թ. փետրվարին, երբ ակտիվիստները գրավեցին Երևանի կենտրոնում գտնվող Մաշտոցի պուրակը: Մաշտոցի պուրակի շարժումը և գրավումը սկսվեց, երբ քաղաքային իշխանությունները ապամոնտաժեցին նախկինում Երևանի կենտրոնի Աբովյան փողոցում գտնվող բուտիկները՝ խանութների տերերի հետ պայմանավորվելով, որ դրանք փոխարենը կտեղափոխվեն Արամի փողոցից Մաշտոցի պողոտա ընկած հատված, այսինքն՝ պուրակի տարածք: Սակայն պուրակը հանրային սեփականության մաս էր, և այնտեղ բուտիկների տեղադրումը ակտիվիստները մեկնաբանում էին որպես ոչ միայն քաղաքում ևս մեկ կանաչ գոտու վերացում, այլև հանրային տարածքի նկատմամբ բռնություն: Ակտիվիստները խոչընդոտեցին նոր առևտրի գոտու կառուցմանը՝ ստեղծելով պիկետների գիծ, որպեսզի  բետոնախառնիչ բեռնատարների մուտքն արգելափակվի: Մաշտոցի պուրակի շարժումը մեկնարկեց որպես պահանջ, որպեսզի պուրակը մնա հանրային սեփականություն: Սակայն այն շատ արագ վերածվեց ավելի լայնածավալ շարժման ընդդեմ կոռուպցիայի և երկրի հետխորհրդային շրջանում իշխանության եկած օլիգարխիայի օրինազանց քայլերի:

            «Երկիր մոլորակի թշվառները» (Les Damnés de la Terre) գրքում հետգաղութատիրական մտքի հիմնադիրներից մեկը համարվող Ֆրանց Ֆանոնը հարցադրում է անում. «Ե՞րբ կարելի է ասել, որ ազգային ազատագրական շարժման համար պահը հասունացել է: Ո՞րը պետք է լինի գործողությունների առաջին գիծը: Քանի որ ապագաղութացումը մի քանի ձև, պատճառ ունի և ձեռնպահ է մնում հայտարարելուց, թե ինչ է իսկական ապագաղութացումը, և ինչը չէ» (2004: 21): Իր ավելի վաղ գրված «Սև մաշկ, սպիտակ դիմակ» գրքում Ֆանոնը հատկապես հետաքրքրված էր գաղութացման պաթոլոգիայով. պաթոլոգիա, որը գալիս է դարեր շարունակ գաղութատիրոջ կողմից բռնության պայմաններում սևամորթի կամ գաղութացվածի կերտումից: Այլ կերպ ասած, պաթոլոգիա, որը գալիս է մետրոպոլի և գաղութի միջև անհամաչափ հարաբերությունից (2008):

            Այս հոդվածում ես այս հարաբերությունը բավականին այլ համատեքստում եմ դիտարկում՝ ոչ թե հետգաղութատիրական, այլ հետխորհրդային, մասնավորապես, հետխորհրդային Հայաստանի Հանրապետության համատեքստում: Իրենց ամբողջ պատմության ընթացքում հայերը գաղութացվել, վերագաղութացվել և նեոգաղութացվել են: Եթե ֆանոնյան ոճով դիտարկենք, Հայաստանը պատմականորեն որպես գաղութացված է կերտվել, չնայած ոչ ճշգրիտ նույն կերպ, ինչպես արևմտյան իմպերիալիզմի շրջանակներում էին կերտվում՝  կազմելով ազգային ինքնություն և ավելի հզոր զորքերի մշտական և աճող սպառնալիքի տակ գտնվելու զգացողություններ: Հայաստանի հիմնադրման մասին առասպելն իսկ պատմում է Հայկ հսկայի պատմությունը, որն իր նետուաղեղի յուրահատուկ հմուտ օգտագործմամբ կարողացավ ջախջախել Բելին, որը ևս հսկա էր և հսկայածավալ բանակ ունեցող ռազմիկ, և որը Մեծ ջրհեղեղից հետո գրավել էր նոր աշխարհի բոլոր հողերը և բոլոր ժողովուրդներին: Չնայած հիմնադրման մասին այս առասպելին՝ Հայաստանը կազմել է տարբեր կայսրությունների մաս՝ պարսկականից մինչև մոնղոլական, օսմանյան կայսրություններ, և վերջերս՝ Խորհրդային Միություն: Վերջինս, այնուամենայնիվ, պարտադիր կերպով չի դիտարկվել որպես գաղութացում:

            Այսինքն, մինչև վերջերս, երբ 2012թ. Ռուսաստանը սկսեց Հայաստանը ներգրավել իր կողմից առաջնորդվող Եվրասիական տնտեսական միության (ԵՏՄ) մեջ: ԵՏՄ-ն մաքսային և առևտրային միություն է, որը փորձում է տնտեսապես և քաղաքականապես ինտեգրել նախկին խորհրդային միավորման անդամ պետություններին:  Հայաստանը միացավ ԵՏՄ-ին 2015թ.՝ պայմաններով, ըստ որոնց՝ երկիրը վճարելու է ավելի բարձր սակագներ ռեսուրսների համար, որոնք կներմուծվեն ԵՏՄ մաս չկազմող երկրներից, որպեսզի դրանք համաձայնեցվեն այլ անդամ պետություններում գործող սակագների հետ (Ռուսաստան, Բելառուս, Ղրղզստան և Ղազախստան), ինչպես նաև՝ որպեսզի իր առևտուրն ուղղի դեպի այս երկրների շուկաներ: ԵՏՄ-ն ազդեցություն է ունեցել Հայաստանի կարողության վրա բանակցելու այլ համաշխարհային գործընկերների հետ, Առևտրի միջազգային կազմակերպությանը անդամակցության հնարավորությունների վրա՝ հեռանալով ավելի կայուն Եվրոպայի հետ առևտրից դեպի տնտեսապես ավելի անկայուն Ռուսաստան:[1] Միաժամանակ, Հայաստանը նաև բանակցությունների մեջ է՝ կապված Եվրոպական միության հետ պայմանների և համաձայնությունների ձեռքբերման հետ, հատկապես շուկաների ազատականացմանն ուղղված պայմաններ՝ ԵՄ անդամ պետությունների հետ ավելի մեծածավալ ներկրումներով և արտահանումներով: Մինչ երկրում որոշ աջական ազգայնականներ ողբում, ինչպես նաև հուզվում են եվրոպական պայմանների առաջադրման հարցի կապակցությամբ, շատ ձախական ակտիվիստներ ավելի շատ մտահոգված են և ակտիվորեն դեմ են արտահայտվել ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցությանը:

            Ներկայիս պատմական իրադրությունը՝ հետխորհրդային շրջանը և Հայաստանի վարանումը երկու վերազգային դաշինքների միջև, ուժգնացրել է գաղութացման զգացողությունները՝ վերադասավորելով կենտրոնի և ծայրամասի տեղադիրքերը հենց ազգի ներսում: Այլ կերպ ասած՝ գաղութացումը Հայաստանում կարելի է հասկանալ որպես ոչ անհրաժեշտաբար արտաքին, այլ ներքին սպառնալիք, որը ներառում է արտաքինը, որը ներքին է: Հայաստանում այսպես կոչված «ապագաղութացման նախագծում» ներգրավվածները պայքարում են Հայաստանի սեփական իշխանությունների դեմ՝ մաֆիոզ պետության դեմ, որը երևան եկավ անկախությունից անմիջապես հետո և բաղկացած է, ինչպես ակտիվիստներն են հաճախ ասում, հանցագործ կլաններից, որոնք բռնության նկատմամբ մենաշնորհ ունեն: Հենց այս մաֆիա-պետությունն է հիմնական գաղութացնող ուժը, որը գործում է ազգի ինքնասահմանման, ինքնավարության և գոյատևման դեմ: Մինչ Եվրոպան և Ռուսաստանը տարբեր աստիճանի ներդրում ունեն գաղութացման այս պատկերացման մեջ, հե՛նց Հայաստանի սեփական իշխանություններն են համարվում բախման կետը, քանի որ հե՛նց այս ներքին թշնամին է որոշել վաճառել հայկական հողերը, ռեսուրսները, քաղաքական և տնտեսական իրավունքները՝ ի շահ իրենց գրպանների, և ընդհանրապես դրսևորել արհամարհանք իր սեփական ժողովրդի բարեկեցության նկատմամբ:

            Հետխորհրդային և հետգաղութատիրական շրջանների միջև համեմատությունները պահանջում են որոշակի ուշադրություն տարբերությունների նկատմամբ՝ հատկապես հաշվի առնելով այն, որ Արևմտյան կայսրությունը և խորհրդային պետությունը ամրապնդվել են կառավարման տարբեր ծրագրերով (Յուրչակ, 2006: Չարի և Վերդերի, 2009): Պնդելով, որ հետխորհրդային շրջանի ուսումնասիրությունը հետգաղութատիրական ուսումնասիրությունների միջոցով կարող է նոր ուղղությունների համար դռներ բացել՝ Քեթրին Վերդերին մատնանշում է առանցքային տարբերությունները, որ Արևմտյան Եվրոպան և Խորհրդային Միությունը դրսևորել են տարբեր արբանյակային և ծայրամասային վայրերում գաղութատիրական գերիշխանություն հաստատելու հարցում: ԽՍՀՄ-ն կուտակել է արտադրության միջոցները ռեսուրսների «բաշխիչ ուժի» միջոցով՝ մեկուսացնելով իր կախվածությունը կապիտալիզմի կուտակման եղանակներից՝ հիմնվելով գաղափարական փոխակերպման պլանների վրա (Հանն, Համֆրի, Վերդերի, 2002: 16), մինչդեռ Արևմտյան կայսրությունը հիմնականում մտահոգված էր աշխատանքի և ռեսուրսների արդյունահանման նախագծով: Խորհրդային Միությունը նաև անվանվել է «Ազգերի կայսրություն»՝ սկսած ստալինյան շրջանից մշակելով ազգային մշակույթները, որպեսզի ավելի մեծ միջազգայնականության նպատակին հասնի (Հիրշ, 2005): Սա ևս շատ է տարբերվում գաղութացվածներին՝ որպես մաքուր այլի տեսակ կերտելու եվրոպական նախագծից՝ գերված մարմին, որին, Հորթենս Սփիլերսի (1987) խոսքով, մերժել են որևէ անձնական տարածք կամ սեփական մշակույթ, կամ, Ֆանոնի խոսքով, «այլի համակարգված ժխտումը», որը գաղութացվածին ստիպում է մշտապես տալ հետևյալ հարցը. «Ո՞վ եմ ես իրականում» (Ֆանոն, 2004: 182):

            Այս հոդվածում ես օգտագործում եմ 2012թ. օգոստոսից 2013թ. օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում իմ կողմից իրականացված ազգագրական դաշտային աշխատանքի տվյալները՝ հասկանալու Հայաստանի հետխորհրդային փորձառությունները: Դաշտային աշխատանքի ընթացքում ես խոսել եմ ակտիվիստների և լրագրողների հետ քաղաքական դաշտի աջ և ձախ կողմերում: Ես նաև մասնակցել եմ հանրահավաքների, մամլո ասուլիսների և այլ քաղաքական իրադարձությունների: Այս հետազոտության շրջանակներում, 2013թ. փետրվար- մայիս ամիսներին ես աշխատել եմ օգնական-հետազոտող Լուսինե Թալալյանի հետ, որը նկարիչ է և «Տարօրինակելով Երևանը»  կոլեկտիվի համահիմնադիր: Նրա հետ ես անցկացրել եմ 150 հարցազրույց քաղաքի տնային տնտեսությունների անդամների հետ: Թալալյանը և ես դռնեդուռ այցելություններ ենք իրականացրել տարբեր թաղամասերում՝ պարզելու, թե ընտանիքներն ինչ կարծիք ունեն անցման մասին 20 տարի անց, և ինչպես են ներկայումս ընկալում ընտանիքի դերը ազգի համար:

            Իմ զրուցակիցներից շատերի համար Խորհրդային Միությունը չի մերժել Հայաստանի ինքնության զգացումը, այլ թույլ է տվել, որ 70 տարվա ընթացքում այն բարգավաճի: Խորհրդային Միության դերը հաճախ քննարկվում էր փրկչի համատեքստում: Խորհրդային Ռուսաստանը՝ Խորհրդային Միության հիմնական կենտրոնը, հաճախ ընկալվում է որպես «հայր»[2], բայց հազվադեպ է (եթե երբևէ) քննարկվում որպես արտաքին և իմպերիալիստական ուժ: Խորհրդային Ռուսաստանը թույլ է տվել Հայաստանի գոյատևումը, ինչպես նաև բարգավաճումը սոցիալիզմի դարաշրջանում՝ Հայաստանին պաշտպանելով 1918թ. հռչակված Առաջին Հանրապետության արևմտյան սահմանով օսմանյան ներխուժման սպառնալիքից, փրկելով Հայաստանի մշակույթը և գրականությունը հայկական տպագրատների հիմնման միջոցով և հանրապետությունում իրականացնելով տնտեսական զարգացման ծրագրեր:

            Հայաստանը դարձավ անկախ ազգ-պետություն 1991 թվականին՝ Խորհրդային Միության լուծարմամբ: Ուշ 1980-ականներին հրապարակայնությանը (гласность) ուղղված Գորբաչովի նոր քաղաքականությունը դրդեց հայերին ձևավորել ժողովրդական շարժումներ՝ մի շարք պահանջներով և ժողովրդավարությանն ուղղված գործողություններով: Այս ժողովրդավարական շարժումները, որոնք ներառում էին բնապահպանական ակտիվիզմ և հակատոտալիտար պահանջներ, այնուամենայնիվ, վերածվեցին ազգայնական շարժումների: Հայաստանի անկախության հռչակման ժամանակ փոքր հանրապետությունն արդեն պատերազմի մեջ էր հարևան Ադրբեջանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի համար: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը՝ Հայոց համազգային շարժման[3] համաժողովրդական առաջնորդը, դարձավ հանրապետության առաջին նախագահ: Իր նախագահության չորրորդ տարուց հետո Լևոն Տեր-Պետրոսյանը սկսեց վայելել ժողովրդի մեծ մասի հակակրանքը:

            Նոր ազգ-պետությունը տառապում էր պատերազմի պատճառով, որը 1990-1994 թվականներին հանգեցրել էր սննդի, էլեկտրականության և նավթի զանգվածային պակասի: Պատերազմը նաև հանգեցրել էր շրջափակման հարևան Ադրբեջանի կողմից, որի միջոցով Հայաստանը ստանում էր շատ ռեսուրսներ՝ որպես միության բաշխման համակարգի մաս: Անհրաժեշտ ռեսուրսների բաշխումը թույլ տալու համար նոր կառավարությունը ներմուծեց արդյունաբերական ձեռնարկությունների սեփականաշնորհման միջոցառումը, ինչն էլ հանգեցրեց հետխորհրդային օլիգարխիայի դասի ծննդին՝ կազմված խորհրդային շրջանի արդյունաբերական ձեռնարկությունների նախկին տնօրեններից: 1997թ. դրությամբ համաչափ (pro-rata) մասնավորեցման սխեմային (Ռոթ-Ալեքսանդրովիչ, 1997) մասնակցող բաժնետերերի 2.5%-ը տնօրինում էին տնտեսական ակտիվության 60%-ը (Աստուրյան, 2000):  Այս նոր օլիգարխիան վերացրեց արդյունաբերության մեծ մասը՝ գործարանների մասերը վաճառելով արտասահմանյան ձեռնարկատերերին (Աստուրյան, 2000): Այս մասնավորեցումն ու լուծարումը պատերազմի տարիներից հետո հանգեցրին համատարած գործազրկության: Անկախության առաջին տարիներին այս գործընթացների ամենամեծ և ավերիչ հետևանքներից մեկը պատերազմի ժամանակ հայերի զանգվածային արտագաղթն էր, որի ընթացքում բնակչության մոտ 40%-ը լքեց երկիրը: Արտագաղթը չի դադարել, և շատերը շարունակում են լքել երկիրը ամեն տարի, որպեսզի այլ երկրներում աշխատանք գտնեն:

            Ավելի քան մեկ դար անկախության ձգտելուց հետո, երբ հայերը կարծես վերջապես այն ձեռք էին բերել, այս երազանքը մղձավանջ էր դարձել: 1996 թվականին, երբ Տեր-Պետրոսյանը «պաշտոնապես» կրկին նախագահ վերընտրվեց, ցուցարարները պնդում էին, որ ընտրակեղծիքներ են եղել: 1998թ. Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց՝ երկիրը թողնելով իր քաղաքականության արդյունքում ծնված նոր օլիգարխիայի դասի ձեռքերում (Աստուրյան, 2000):

            Մինչդեռ սոցիալիզմը անհրաժեշտաբար որպես գաղութատիրություն չէր ընկալվում հայերի կողմից. հետխորհրդային շրջանը մեծապես ստեղծում է նման զգացողություն: Այնուամենայնիվ, այս գաղութատիրությունը շատ ընդհանրություններ ունի հետգաղութատիրության գործընթացների հետ աշխարհի այն մասերում, որոնք մինչև 20-րդ դարի կեսերը գտնվել են արևմտյան ուժերի գերիշխանության տակ:  Պարտադիր չէ, որ այս հետգաղութատիրությունը լինի գաղութացման շարունակությունը կամ  դրա մնացորդային հետևանքը, այլ հետևանքը իշխանության, որն առաջացել է սոցիալիստական նախագծի մոխրից: Այլ կերպ ասած, հետգաղութատիրությունը հայերի կողմից ընկալվում է որպես գաղութացման ավելի ամուր հաստատված ձև, քան սոցիալիզմը երբևէ եղել է: Սակայն այս դեպքում գաղութացնողը նոր մաֆիա-պետությունն է:

            Փաստորեն, այսօր շատ հայեր պնդում են, որ իշխանության ղեկին գտնվողները և օլիգարխիայի դասը ընդհանրապես հայ չեն: 2013թ. մայիսին իմ կողմից անցկացված հարցազրույցի ժամանակ «Հայազն» ազգայնական կազմակերպության տնօրեն Արմեն Մկրտչյանը, օրինակ, պետական և տնտեսական ուժին տիրապետողներին բնութագրեց որպես «օտարներ». «Նրանք կարծես եկել են այստեղ, հայտնագործել են այս հողը և դրանից վերցնում են այն ամենն, ինչ կարող են, և մի օր նրանք ուղղակի կլքեն այն՝ իրենց հետևում չթողնելով ոչինչ և ոչ ոքի»:  Մկրտչյանի պնդումը գործում է երկու մակարդակներում: Իրականության հարթության վրա Հայաստանի քաղաքական-տնտեսական վերնախավը օֆշորային հաշիվներ ունի, սեփական տներ՝ այլ երկրներում, որտեղ իրենց երեխաներն են սովորում, կամ որտեղ իրենց ընտանիքներն են արդեն բնակվում: Այլ կերպ ասած, Հայաստանն իրենց համար դարձել է տնտեսական արդյունահանման վայր, ոչ թե ազգ:

            Սակայն այլ մակարդակում օտար իշխանությունների վերաբերյալ այս պնդումը լարվածություն է ստեղծում հետխորհրդային (և հետգաղութատիրական) ազգային ինքնության մեջ: Այս պնդումը հիշեցնում է շատ մտահոգ արտահայտություններ, որ ընտանիքների հետ իմ և Թալալյանի հարցազրույցների ընթացքում լսել ենք: Ինչպես մոտ 40-ամյա Արսինեն ասում էր, «Հայաստանը չունի իշխանություններ: Հենց սա պետք է հասկանաք, եթե ուզում եք հասկանալ ընտանիքներին: Առանց իշխանությունների չկա ոչ ոք, որ կապահովի ընտանիքի գոյատևումը: Մեր ունեցած իշխանությունները հայ չեն… Արդյոք հայ իշխանություններն այդպե՞ս կվերաբերվեին իրենց ժողովրդին՝ աշխատանք, օրվա հաց մուրացող շների նման»: Մոտ 35 տարեկան Մկրտիչը պատճառաբանում էր, որ այդ պահին իր բացառիկ իրավունքն է լքել Հայաստանը, քանի որ դա իր ընտանիքի բարեկեցությունն ապահովելու միակ եղանակն է: Ըստ Մկրտչի՝ մաֆիա-պետությունը սիրում է խոսակցություններ ցեղասպանության մասին, սիրում է Թուրքիային դատապարտել որպես ցեղասպանությունն իրագործողի, քանի որ դա թույլ է տալիս թաքցնել ցեղասպանությունը, որն իրականացնում են ներկայիս քաղաքական և տնտեսական վերնախավի ներկայացուցիչները: Նա սա անվանել է իսկական ցեղասպանություն, որ այսօր մտահոգում է հայերին՝ «տնտեսական ցեղասպանություն»:

            Մեր հարցվածներից շատերը լցված էին զայրույթով, խորը ցավով, որը հետևանք  էր իշխանությունների դավաճանությունների, մինչդեռ որոնք պետք է լինեին, կարող էին լինել  այն անկախ ազգը, որին ավելի քան մեկ դար ձգտել էին: Հովհաննեսն ավելի տարեց մարդ էր՝ նստած իր բազկաթոռին, անդադար ծխելով և դիտելով հեռուստացույց, որով ցուցադրվում էր կեսօրի բազմաթիվ հեռուստասերիալներից մեկը, երբ ես և Թալալյանը նրա հետ հարցազրույց էինք անցկացնում: Նրա համար խնդիրը ոչ այնքան այն էր, որ Հայաստանը պատկանում է օտարերկրյա ներդրողներին, և որ սննդի, ջրի, նավթի և էլեկտրաէներգիայի գները բարձրանում են օտարերկրյա ընկերությունների հետ համագործակցության պատճառով, այլ այն, որ հայերը նման կերպ են վարվում սեփական ժողովրդի հետ, որ հայերը վաճառում են իրենց սեփական ազգը: «Հայ չեն, հայ չեն», բացականչում էր նա:

            Հայաստանը գաղութացնող ապարատը հետխորհրդային շրջանում այլևս չի գտնվում Օսմանյան կայսրության սուլթանի պալատներում, չի գտնվում Ստամբուլում, որտեղ տրվում էին կոտորածների և տեղահանությունների հրամանները, ոչ էլ անհրաժեշտաբար Կրեմլում:  Դրանք գտնվում են Հայաստանի կառավարական գրասենյակներում՝ վայրեր, որտեղ պետք է իրագործվեր անկախության վաղեմի երազանքը: Դրանք գտնվում են Հանրապետական կուսակցության գլխավոր գրասենյակում և նախագահականում: Հայերը զգում են, որ իրենց սեփական պետության տեսլականի ծայրամասում են գտնվում, կամ հաստատությունների լուսանցքում, որոնք բնավ իրենց պետությունը չեն: 

            Քաղաքական և տնտեսական վերնախավի գործողությունները հետխորհրդային փոխակերպումների վերջին 26 տարվա ընթացքում լուրջ ազդեցություն են ունեցել ազգի և ազգայնականության հայեցակարգային ձևակերպման վրա: 2016 թվականին, երբ սահմանային բախումները հանգեցրին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պատերազմական ամբողջական մոբիլիզացիային մոտ իրավիճակի (հայտնի որպես քառօրյա պատերազմ), որոշ հայեր սկսեցին խոսել խաղաղության և սառը դատելու կարևորության մասին:[4] Սա շատ է տարբերվում վաղ 90-ականների իրավիճակից: Ինչպես Հայաստանի հելսինկյան ասոցացիայի ղեկավար, 2016թ. մահացած Միքայել Դանիելյանն էր ասում հարցազրույցի ժամանակ, որ նրա հետ անցկացրի 2012թվականին, այն ժամանակ Հայաստանում պատերազմին դեմ ձայներ համարյա չկային: «Բոլորն ուզում էին պատերազմ»: Դանիելյանն ինձ ասաց, որ նա պատերազմին ընդդիմացող միակ ակտիվիստն էր երկրում. պնդում, որը վիճարկվել է քաղաքական դաշտի ներկայացուցիչների կողմից՝ սկսած իր նման մարդու իրավունքների պաշտպաններից, մինչև պահպանողականներ, ազգայնականներ, ինչպես նաև կոմունիստական նախագծին դեռևս հարողներ: Չնայած այս պնդումն ամբողջովին ճշմարիտ չէ, քանի որ վաղ 90-ականներին պատերազմի դեմ այլ պայքարողներ էլ կային, այնուամենայնիվ, հակապատերազմական տրամադրությունները փոքրաթիվ և հանդարտ էին:

            Օլիգարխա-մաֆիոզ պետության գաղութացումը նշանակել է ազգայնական տրամադրությունների սասանում, որը պետությունն ընկալում է որպես քաղաքական մարմնի պաշտպանի:  Մաֆիա-պետության խարդախությունները, նրանց կողմից սեփական բնակչության շահագործումը ազգ-պետության համար պատերազմ է առաջ բերում՝ որպես ազգային անցյալի թափանցիկ մասունք: Չնայած 2016թ. պատերազմին աջակցող շատ ձայներ կային, այսօրվա մաֆիա-պետությունը բավականաչափ խզել է ամբողջական ազգ-պետության զգացումը: Բնութագրվելով որպես գաղութացնող օտարներ, անամոթ չարաշահորդներ, ապազգային և կոռումպացված՝ այս իշխանությունները խզվածք են առաջացնում Հայաստանի ազգային և ազգայնական հետագծի վրա: Այլ կերպ ասած, որոշ մարդիկ սկսել են հարցնել, թե ում համար է պատերազմը լինելու, ում օգտի համար: Ի վերջո, եթե քաղաքական և տնտեսական վերնախավն ընդհանրապես հայ չէ, իշխանությունների շրջանում յուրաքանչյուր ազգայնական տրամադրություն արդեն Հայաստանի ազգի պատման գաղութացում է:

Հղումներ

Astourian, Stephan H. 2000. "From Ter-Petrosian to Kocharian: Leadership Change in Armenia." Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies Working Paper  Series no. Winter.

Chari, Sharad and Katherine Verdery. 2009. "Thinking Between the Posts:  Postcolonialism, Postsocialism, and Ethnography after the Cold War." Comparitive  Studies in Society and History no. 51 (1):6-34.

Dunn, Elizabeth C. 2004. Privatizing Poland: Baby Food, Big Business, and the  Remaking of  Labor. Ithaca: Cornell University Press.

Fanon, Franz. 2004. The Wretched of the Earth. New York: Grove Press.

Fanon, Frantz. 2008. Black Skin, White Mask. New York: Grove Press.

Gadarigian, Hrant. April 4, 2017. “Artsakh Amnesia: Only in the News When Soldiers Die and Bombs Fall. Hetq. Available from http://hetq.am/eng/news/67026/artsakh-amnesia-only-in-the-news-when-soldiers-die-and-bombs-fall.html (accessed on     April 4, 2016).

Gharabegian, Areg. October 20, 2015. “The Eurasian Economic Union and Armenia.” The  Armenian Weekly. Available from https://armenianweekly.com/2015/10/20/the-eurasian-economic-union-armenia/ (accessed on October 25, 2017).

Hann, Chris, Caroline Humphrey and Katherine Verdery. 2002. "Introduction: Postsocialism as a Topic of Anthropological Investigation." In Postsocialism: Ideals,   Ideologies, and Practices in Eurasia, edited by Chris Hann. New York: Routledge.

Harutyunyan, Sargis. “Russia to Maintain ‘Special’ Gas Price for Armenia.” Azatutyun Radio. Available from https://www.azatutyun.am/a/28813616.html (accessed on October 25, 2017).

Hirsch, Francine. 2005. Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of  the Soviet Union. Ithaca: Cornell University Press.

Kideckel, David A. 2004. "The Undead: Nicolae Ceausescu and Paternalist Politics in Romanian Society and Culture." In Death of the Father: An Anthropology of the  End in Political Authority, edited by John Borneman. New York: Berghahn Books.

Kucera, Joshua. September 13, 2017. “Armenia Debates Leaving the Eurasian Union.” Eurasianet. Available from http://www.eurasianet.org/node/85126 (accessed on October 25, 2017. 

Roth-Alexandrowicz, Melinda. 1997. "Armenia." In Between State and Market: Mass  Privatization in Transition Economies, edited by Ira W. Liberman, Stilpon S.  Nestor, Raj M. Desai, 181-183. Washington, D.C.: The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank.

Schrand, Thomas. 2002. "Socialism in One Gender: Masculine Values in the Stalin Revolution." In Russian Masculinities in History and Culture, edited by Barbara    Evans Clements, Rebecca Friedman, and Dan Healy, 194-209. New York: Palgrave.

Spillers, Hortense J. 1987. "Mama's Baby, Papa's Maybe: An American Grammar Book."  Diacritics no. 17 (2):64-81.

Verdery, Katherine. 1996. What Was Socialism, and What Comes Next? Princeton: Princeton University Press.

Woodcock, Shannon. 2007. "The absence of Albanian jokes about socialism, or Why    some    dictatorships are not funny." In The Politics and Aesthetics of Refusal, edited by  Caroline Hamilton, Will Noonan, Michelle Kelly and Elcine Mines. Newcastle: Cambridge Scholars Press.

Yurchak, Alexei. 2005. Everything Was Forever, Until It was No More: The Last Soviet  Generation. Princeton: Princeton University Press.