გაჭიანურებული დევნილობის გამოცდილება დევნილი ქალების ნარატივებში

წინამდებარე ტექსტი­­­­ ­­იმ დევნილი ქალების ნარატივებს ეფუძნება, რომლებიც 1990-იანი წლების დასაწყისში აფხაზეთში განვითარებული მოვლენების გამო  იძულებულნი გახდნენ  საკუთარი სახლ-კარი დაეტოვებინათ. ნაშრომში ყურადღებას ვამახვილებ იძულებითი გადაადგილების და გაჭიანურებული დევნილობის გამოცდილებაზე, რაც უფრო ფართო კვლევითი პროექტის ნაწილია და ეს ტექსტი  მის წინასწარ შედეგებს ეყრდნობა[1].კვლევის მიზანია დევნილი ქალების ცხოვრების ისტორიების მიხედვით  გავიგო, თუ როგორ იხსენებენ ისინი წარსულს - შეიარაღებულ კონფლიქტამდე, როგორ იხსენებენ და აღწერენ ომს, როგორც ძალადობრივ მოვლენას, როგორ აღწერენ და რა მნიშვნელობას ანიჭებენ იძულებითი გადაადგილების შემდგომი პერიოდის გამოცდილებებს, როგორია მიმართება ამ გამოცდილებებსა და მათ ახლანდელ  ცხოვრებას  შორის. კონკრეტული ფაქტების აღწერა  კვლევის  ამოცანას სცილდება, ამის საპირისპიროდ, მსურს კვლევის მონაწილე ქალების მიერ დევნილობის, როგორც გამოცდილების სიღრმისეული შესწავლა. შესაბამისად,  ჩემთვის მნიშვნელოვანია მათი რეფლექსია საკუთარ ცხოვრებაზე გაჭიანურებული დევნილობის პირობებში, რაც აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებული პირებისთვის  დღემდე გრძელდება. 

1990-იანი წლების დასაწყისიდან საქართველოს შეიარაღებული კონფლიქტების და ქვეყნის შიგნით იძულებითი გადაადგილების რამდენიმე ტალღამ გადაუარა  და უკვე ორ ათეულ წელიწადზე  მეტია ათასობით ადამიანი სამშობლოში კვლავ დევნილად ცხოვრობს.  

დევნილები, როგორც ლტოლვილები, იძულებულნი არიან დატოვონ საკუთარი სახლ-კარი სხვადასხვა მიზეზის, მათ შორის შეიარაღებული კონფლიქტის, საყოველთაო ძალადობის გამო, თუმცა, ლტოლვილებისგან განსხვავებით, დევნილები  არ კვეთენ ქვეყნის საზღვრებს, ისინი საკუთარი ქვეყნის შიგნით გადაადგილდებიან[2]. როგორც ლტოლვილები, ასევე დევნილებიც დანაკარგის პოზიციიდან იწყებენ ახალ ცხოვრებას,  კარგავენ საკუთრებას, ზოგი მათგანი  ოჯახის წევრებს და ახლობლებს, ხშირ შემთხვევაში ფსიქიკურ და ემოციურ ჯანმრთელობას[3]. მთავარი განსხვავება ისაა, რომ ქვეყნის შიგნით გადაადგილებული პირები საკუთარი ქვეყნის მოქალაქეები არიან, ხოლო ლტოლვილები – „უცხო პირები” მიმღებ ქვეყანაში. ამის მიუხედავად, საქართველოში მცხოვრები დევნილები  სამშობლოშიც  ხშირად განიცდიდნენ (და კვლავ განიცდიან) იზოლაციას, სტიგმას, სოციალურ გარიყულობას, ერთგვარ გაუცხოებას, რის გამოც “გარეშე პირად” აღიქვამენ თავს[4].

სამშობლოში დევნილობის მიუხედავად, როგორც ლუნდგრენი აღნიშნავს, დევნილები მაინც  „არასწორ, შეუსაბამო“ ადგილას იმყოფებიან. ისინი  თან მკვიდრები არიან, თან - არა (belong/do not belong);  თან  შინაურები არიან და თან გარეშე, უცხო პირები[5].  ტერნერის მიერ  ლიმინალობის (liminality) და გარდამავალ, ტრანზიციულ ფაზაში მყოფი ადამიანების (transitional beings) კონცეპტუალიზაცია, შესაძლოა, სასარგებლო აღმოჩნდეს იმ განუსაზღვრელი ლოდინის მდგომარეობის აღსაწერად, რომელშიც დევნილები საქართველოში ორ ათწლეულზე მეტი ხნის განმავლობაში ცხოვრობენ. ტერნერის მიხედვით “გარდამავალ ფაზაში მყოფი, ან ტრანზიციული ინდივიდები „არც იქ არიან და არც აქ, შესაძლოა არც არსად არიან […] ან იმყოფებიან დროისა და სივრცის კლასიფიკაციის ყველა შესაძლო,  აღიარებულ, ფიქსირებულ წერტილებს შორის არსებულ სივრცეში“[6]. საქართველოში, გაჭიანურებული გადაადგილების პირობებში, დევნილები წარსულში დაკარგულ, მიტოვებულ სახლებს, აწმყოში არსებულ „დროებით” სამყოფელსა და მომავლის  წარმოსახვით სახლებს შორის სივრცეში განაგრძობენ ცხოვრებას[7].  

არაერთი მკვლევარი აღნიშნავს, რომ  ომის შედეგად განადგურებულ საზოგადოებებში ახალი ცხოვრების დაწყება ბევრად უფრო რთული და კომპლექსურია, ვიდრე ცეცხლის შეწყვეტის თანხმობის მიღწევა. მათი აზრით, არ არსებობს ომისშემდგომი პერიოდის ერთი კონკრეტული სცენარი,  ეს სცენარები ისევე განსხვავდება ერთმანეთისგან, როგორც თავად შეიარაღებული კონფლიქტები[8]. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ ქალებისა და კაცების ომის და ომისშემდგომი გამოცდილებები მკაფიოდ განსხვავებულია.  ქალები, რომლებსაც მე ვესაუბრე, არ მიეკუთვნებიან ერთ კონკრეტულ ჯგუფს, ამიტომაც, არა მხოლოდ მათი გამოცდილებებია სხვადასხვანაირი, არამედ მათი მიმართება კონფლიქტთან, ეს გამოცდილებები და მიმართება კი, თავის მხრივ, განსაზღვრავს მათ ადგილს კონფლიქტის შემდგომ რეალობაში[9]. მიუხედავად ამისა, არსებობს გარკვეული მსგავსებებიც დევნილი ქალების ნარატივებში. მაგალითად  დაკარგული სახლებისა და ომამდე მშვიდობიანი ცხოვრების დადებით მოგონებას მათი მონათხრობის დიდი ნაწილი ეთმობა. მოგონებები ძირითადად დადებითი და ნოსტალგიურია, რაც მსგავს თემაზე ჩატარებული კვლევების შედეგებსაც ეხმიანება[10]. კვლევების მიხედვით, წარსულის მეტწილად დადებითად მოგონება და ნოსტალგია არის ის ემოციური მდგომარეობა, რომელიც ისეთ პოსტსოციალისტურ, პოსტკონფლიქტურ ქვეყნებს ახასიათებთ, როგორიც საქართველოა. ამგვარი ნოსტალგია მჭიდროდაა დაკავშირებული როგორც სოციალური ნდობის დაკარგვასთან, ასევე აწმყოში არსებულ სოციალური დაუცველობის განცდასთან,  რაც წარსულის მიმართ ნოსტალგიურ განწყობებს და ძირითადად დადებით მოგონებებს კიდევ უფრო ამძაფრებს[11]. ამავდროულად, ეს ნოსტალგია, შესაძლოა, გავიგოთ როგორც არსებული პირობების მიმართ გამოხატული კრიტიკა. პოსტკონფლიქტურ საზოგადოებებში კი, დაკარგულ მიწა-წყალთან და სახლთან  მიკუთვნებულობის განცდა კიდევ უფრო ძლიერია – წარსულში განცდილი უსაფრთხოება, დაცულობა,  „ნორმალურობა“ მუდმივად უპირისპირდება აწმყოში არსებულ სირთულეებს, და მუდმივად განისაზღვრება გაურკვეველი ლოდინის  ბუნდოვანებასა და მძიმე ყოფასთან მიმართებაში[12].

როგორც უკვე აღვნიშნე, აფზახეთიდან დევნილები დაუსრულებელი მოლოდინის მდგომარეობაში არიან, რასაც საკუთარ სახლებში დაბრუნების გაურკვევლობა  კიდევ უფრო ამძაფრებს.  ბევრი მათგანი „დროებით“ საცხოვრებელში კვლავ გაურკვეველი ვადით  ცხოვრობს. ამდენად, გაჭიანურებული  დევნილობა იქცა ერთგვარ განგრძობით  მდგომარეობად, რასაც შეიძლება ქრონიკული კრიზისის გამოცდილება ვუწოდოთ. ანთროპოლოგი ჰენრიკ ვი (Henrik Vigh) ვალტერ ბენიამინის “საგანგებო მდგომარეობის”  შესახებ ციტატაზე[13] დაყრდნობით გვთავაზობს კრიზისის (გაგებული როგორც სოციალური, პოლიტიკური თუ  ეგზისტენციალური) ცნების, როგორც  კონტექსტის, და ქრონიკული მდგომარეობის გაგებას, რომელშიც მსოფლიოში ადამიანების მზარდი რაოდენობა განაგრძობს ყოველდღიურ ყოფას. ჰენრიკ ვის კრიზისი ესმის არა როგორც ნორმალურობისგან დაცლილი დროებითი გამოცდილება, ან ტრავმული მოვლენების წყებით გამოწვეული რღვევა დროის განსაზღვრულ მონაკვეთში, არამედ  ნორმალურობისგან დაცლის განგრძობითობა და მუდმივი განცდა. მისი სიტყვებით, სწორედ ამგვარ გარემოებებში უწევთ ცხოვრება “ქრონიკულად დაავადებულ, სტრუქტურულად ჩაგრულ, სოციალურად მარგინალურ და სიღარიბეში მცხოვრებ ადამიანებს“[14]. ამგვარად,  კრიზისის ცნება, გაჭიანურებული დევნილობის  შემთხვევაში,  შესაძლოა, გავიგოთ როგორც არა დროებითი, არამედ ყოველდღიურობის რღვევის განგრძობითი განცდა, რაც  წარსულის ‘ნორმალურობას’ მუდმივად და მკვეთრად უპირისპირდება.

გაჭიანურებული დევნილობის შედეგად გაურკვევლობისა და  არასტაბილურობის განცდის გარდა, ადამიანებისთვის, რომლებიც ომის ძალადობრივი მოვლენების უშუალო მომსწრენი გახდნენ, ომის გამოცდილება მტკივნეული მოგონებების წყაროა. ანთროპოლოგი ჰელე რიდსტრომის სიტყვებით, ომის გამოცდილება და  ძალადობრივი მოვლენების მოგონება ხშირად „ჩაბეჭდილია სოციალურ თუ ინდივიდუალურ სხეულში“, ომის მომსწრე ადამიანები სხვადასხვა გზებით უმკლავდებიან ამ ტკივილს და სწავლობენ ამ ტკივილით ცხოვრებას[15]. მარიანა ჰირში აღნიშნავს, რომ  ომგამოვლილი საზოგადოებების მიერ  ომის ტრავმის განცდა წარსულის  უწყვეტ  განმეორებას ჰგავს,  იგი მეორდება აწმყოსა და მომავალშიც,  და  ეს იარა ულმობლად  აგრძელებს არსებობას[16].  

ჩემ მიერ ჩატარებული  კვლევის ფარგლებში დევნილი ქალები ომის მოვლენებს  25-26 წლის დისტანციიდან უბრუნდებიან, თუმცა, წლების მიუხედავად, ომის გამოცდილების გახსენება ბევრი მათგანისთვის  კვლავ მტკივნეულია და ეს გამოცდილება, ანთროპოლოგი ვინა დასის (Veena Das) სიტყვები რომ მოვიხმოთ, განაგრძობს არსებობას, როგორც ერთგვარი  „განსხეულებული მომწამვლელი ცოდნა”, რომლის მეხსიერებიდან წაშლა იოლი არ არის[17].  

კვლევის თეორიული ჩარჩოსთვის ასევე მნიშვნელოვანია ვინა დასის მიერ ძალადობრივის (მოვლენის), როგორც ყოველდღურობის/ჩვეულებრივი ყოფის განუყოფელი ნაწილის კონცეპტუალიზაცია, ასევე, მისი ხედვა ომის შედეგებთან გამკლავებასა და ახალი ცხოვრების დაწყების გამოცდილებასთან დაკავშირებით. ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაშრომში „ცხოვრება და სიტყვები: ძალადობა და ყოველდღიურობაში გადასვლა“ ვინა დასი აღნიშნავს, რომ ომგამოვლილი ადამიანები ტრავმას, დანაკარგს, ტკივილს სწორედ „ყოველდღიურობაში გადასვლით“ და არა მისგან გაქცევით უმკლავდებიან. მისივე სიტყვებით, ამ დროს ხდება ერთი მხრივ – ძალადობრივის, როგორც მათ ცხოვრებაში  მომხდარი მნიშვნელოვანი მოვლენის და ჩვეულებრივის, ან ყოველდღიური ყოფის ერთმანეთთან  შერწყმა, ერთგვარი ურთიერთგადაფარვა  და ამგვარად,  ძალადობრივი ამ ადამიანების ყოველდღიურობის, ჩვეულებრივი ყოფის განუყოფელ ნაწილად იქცევა[18].

ასევე, ომის შედეგებთან გამკლავება კვლევის მონაწილე დევნილი ქალებისთვის სწორედ ყოველდღიურ პრობლემებთან გამკლავებით – საკუთარი ოჯახების გადარჩენით, შვილებზე  ზრუნვით გახდა შესაძლებელი.  კვლევაში მონაწილეთა შემთხვევაში „ერთიანობის რღვევას და ფრაგმენტაციას კრიზისის პირობებში ისინი პასიურობამდე არ მიუყვანია“[19]. ამის საპირისპიროდ, მათ შეძლეს არა მხოლოდ საკუთარი ოჯახების შიმშილისგან გადარჩენა, არამედ  ცხოვრების გაგრძელება , რასაც ანთროპოლოგი ნენსი შეპერ-ჰიუ „სიცოცხლის ნიჭს“ (talent for life) უწოდებს[20]. შეპერ-ჰიუ იკვლევდა ბრაზილიის ჩრდილო-აღმოსავლეთის უკიდურეს სიღარიბეში მცხოვრები საზოგადოების ქალების გამოცდილებებს,  გადარჩენისათვის ყოველდღიური ბრძოლის, მძიმე ყოფასთან, სიდუხჭირეში ცხოვრებასთან გამკლავების ხერხებს.  მათ მიერ გამოვლენილი  სიცოცხლის წარმოუდგენელი წყურვილი, ტაქტიკები და სტრატეგიები მიუთითებდა მათ  სიმტკიცეზე, მოქნილობასა და ადაპტაციის უნარზე.  შეპერ-ჰიუს კრიტიკა ტრავმისა და ადამიანის მოწყვლადობის თეორიების მიმართ იმაში მდგომარეობს, რომ, მისი აზრით, არსებული მოდელი სათანადოდ ვერ აფასებს უკიდურეს სიდუხჭირესა და ყოველდღიური ძალადობის პირობებში (ან ტრავმისა და ძალადობის შემდგომ პერიოდში) გამოვლენილ იმ ადამიანურ  სიძლიერეს და შესაძლებლობას, რისი მეშვეობითაც ადამიანები არა მხოლოდ გადარჩენას ახერხებენ,  არამედ გადარჩენის შემდეგ იბრძვიან სიცოცხლისთვის, მიისწრფიან უკეთესი, ღირსეული  ცხოვრებისკენ და ამასთან, გამოიმუშავებენ „სიცოცხლის ნიჭს“.  მისი რწმენით,  მცდარია ამ ადამიანების ან მოწყვლადებად, ან ძლიერებად/მოქნილებად წარმოჩენა, ადამიანი ერთდროულად შეიძლება იყოს  მოწყვლადიც და ძლიერიც[21].

მძიმე ყოფასთან გამკლავების შესაძლებლობასა და უნართან დაკავშირებით საინტერესოა ჰენრიკ ვის მოსაზრებაც. კრიზისის, როგორც კონტექსტის ანთროპოლოგიური კვლევისას იგი აღნიშნავს, რომ  ინდივიდის აგენტობა  ადამიანის  ქმედების უნარს კი არა,  (ability to act) არამედ შესაძლებლობას (possibility to act) უკავშირდება.  მისი აზრით,  კრიზისის მძიმე პირობებში ცხოვრება უსიამოვნოა, მაგრამ არ არის შეუძლებელი, თუმცა, ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია არა ქმედების  უნარი, არამედ ის, თუ რამდენად შეუძლია ინდივიდს ქმედება კონკრეტულ კონტექსტში, არსებული გარემოებების გათვალისწინებით[22].

კვლევის მონაწილეებს რომ დავუბრუნდე, დევნილობაში  მნიშვნელოვნად  გაზრდილი პასუხისმგებლობების ფონზე, დევნილმა ქალებმა წარმოუდგენელი ადაპტაციის უნარი და მოქნილობა გამოავლინეს, მიმართეს მრავალფეროვან ტაქტიკებს,  რათა ომის შემდგომ წარმოქმნილ რთულ რეალობას გამკლავებოდნენ, რის გამოც ჩემთან საუბარში, თავს ამჟამინდელი გადასახედიდან ძლიერებად აღიქვამენ.  თუმცა, მათი ნარატივები, ერთი მხრივ, მათ წარმოუდგენელ სიძლიერეზე, სიმტკიცეზე და „სიცოცხლის ნიჭზე“ მიუთითებს და  ამასთან, მათი ისტორიები გაჯერებულია ისეთი ემოციებით, როგორიცაა სინანული, დანაშაულის გრძნობა, სევდა, დევნილის სტატუსით გამოწვეული სტიგმა, სიდუხჭირის სირცხვილი,  რაც მათ მოწყვლადობაზე მიუთითებს. მაგალითად მარის (55 წ.) სინანული  ომის გამო მეტწილად ყველაზე ღირებული წლების დაკარგვითაა გამოწვეული; რამდენიმე მონაწილის სინანულის და დანაშაულის განცდა კი იმ ფაქტს უკავშირდება, რომ მათ ვერ უზრუნველყვეს შვილების კეთილდღეობა, ვერ მისცეს მათ კარგი განათლება, რაც არსებულ პირობებში  მათ შესაძლებლობებს აღემატებოდა.   

მარის (55) ნარატივიდან ამონარიდი, ზემოაღნიშნულ რამდენიმე განცდას/ემოციას აერთიანებს:  

„...ჩემთვის დაბრუნება, მეუღლის საფლავს რომ ვნახავ, იმიტომაა მნიშვნელოვანი, როგორია, ახალგაზრდა მეუღლე დავკარგე, მკვდარი ვერ დავიტირე და ასე მკვდარი ჩემთვის სულ ცოცხალია... და მეორე იმიტომ, რომ მე დევნილი აღარ ვიქნები. ჩემ საქართველოში ვარ მაგრამ მე მაინც დევნილი ვარ. მძიმეა ამ სტატუსის განცდა, შენი საკუთარი ხუთი ბინაც რომ გქონდეს – მაინც ასე ამბობენ, აი, ის დევნილია, ჩვენ სულ დევნილები ვართ... მე სულ დევნილი ვიქნები, სანამ არ დავბრუნდებით, მარტო ამ ბაღის შენობაში რომ შემოვდივარ ყოველ დღე, ის მახსენებს, რომ დევნილი ვარ...  ამ ბაღის კედლებში მაინც არ მინდა... საკუთარ სახლად კი აღვიქვამ, იმიტომ რომ არავინ წამართმევს, მაგრამ ბაღი იყო, ეხლა  კორპუსია და ახალი მისამართი მიანიჭეს,  მაგრამ ჩემთვის ბაღია, ყოფილი ბაღი−მეთქი, ვამბობ... მაგრამ ამ ბაღის კედლებში სახლიც არ მინდა, არაფერი არ მინდა, ოღონდ იქ ჩემს მიწაზე დამაბრუნა, იქ რომ ჩავალ კარავს ავიშენებ და იქ ვიქნები ... ეს შენობა ამ გამოვლილ მწარე ცხოვრებას და წლებს მახსენებს, ყველაზე საუკეთესო წლებს, 35 წლიდან, ყველაზე ძვირფას წლებს... ჩემი საუკეთესო წლები რასაც ჰქვია, ამ ტანჯვა-წამებას შევალიე, ერთადერთი იმაზე ფიქრს, რომ მარტო რა ვჭამოთ და როგორ მივხედო შვილებს, ეს იყო ჩემი ფიქრი, სხვა რამე სასიამოვნოზე, სამომავლოზე ფიქრი ეს ჩემთვის არ არსებობს. ელემენტარული ან კინოში გინდოდეს წასვლა, ან თეატრში, ეს ჩვენთვის, ამ დევნილობის პერიოდში არ არსებობს, ახლაც... ამ 23 წლის განმავლობაში სულ ორჯერ ვიყავი თეატრში, ისიც მთავრობის მიწვევით, არადა, ძალიან მაინტერესებს, ადრე სულ დავდიოდით...“

მარი, ქმრის ომში დაღუპვის შემდეგ, სამი მცირეწლოვანი შვილით დევნილობაში ახალი ცხოვრების აწყობას მარტო შეუდგა. მისი მონათხრობის დიდი ნაწილი ასევე მის სიძლიერეზე,   ადაპტაციის უნარზე და მოქნილობაზე მიუთითებს. იგი ამაყობს  იმით, რომ დევნილობაში, მის შვილებს, „მშიაო, არ უთქვამთ“ (მარი, 55 წ.).

შეჯამებისთვის, უნდა აღვნიშნო, რომ ჩემი კვლევის ფარგლებში რამდენიმე მონაწილემ ნამდვილად მოახერხა ფეხზე დადგომა, „სიცოცხლის ნიჭის“ გამომუშავება და  მძიმე ყოფასთან გამკლავება საკუთარი  სიმტკიცის და მოქნილობის წყალობით. თუმცა, ამ პროცესებში ყურადღების მიღმა არ უნდა დარჩეს  ის, თუ რის ხარჯზე მოუწიათ ამ ახალი ნიჭის, თუ მრავალფეროვანი ტაქტიკების შეძენა და გამოყენება.  მათი დაუცველობის, მოწყვლადობის არშემჩნევა იმ გაუსაძლისი პირობების უგულებელყოფას ნიშნავს, რომელშიც სოციალურად დაუცველი ჯგუფები კვლავ განაგრძობენ ცხოვრებას და გადარჩენისთვის ბრძოლას.  ამასთან,  კვლევის მონაწილე ქალების  მიერ დაუცველობის განცდა არ უნდა იყოს აღქმული, როგორც მათი მსხვერპლად წარმოჩენის მცდელობა, ან როგორც  მათი მხრიდან „დაცვის მოთხოვნა/მუდარა, რაც პოტენციურად მათ უძლურებაზე მიანიშნებს“[23]. ამის საპირისპიროდ, როგორც ამას ნენსი  შეპერ-ჰიუ გვთავაზობს, ადამიანური მოწყვლადობის და სისუსტის  გამოვლენა სწორედ სიძლიერის, სიმტკიცის და მოქნილობის ერთდროულ/თანმდევ მანიფესტაციაში უნდა ვაღიაროთ.

გამოყენებული ლიტერატურა/შენიშვნები:

კანონი საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა – დევნილთა შესახებ. http://mra.gov.ge/res/docs/2014070917001192279.pdf  საქართველოს

თორია მ. ფირცხალავა ნ. კეკელია ე. ლადარია. 2016. ინტეგრაციის უგულებელყოფილი მხარე: სტიგმა, როგორც მძიმე ყოფის საფუძველი: აფხაზეთის და ცხინვალის რეგიონებიდან დევნილების მაგალითი. მეხსიერების კვლევების კავკასიური ცენტრი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი.

Arjevanidze, N. 2017. Remembering the Past: Narratives of Displaced Women from Abkhazia,  In Gender in Georgia:Feminist Perspectives on Culture, Nation and History in the South Caucasus. Edited by Maia Barkaia and Alisse Waterston. Berghahn Books. Forthcoming October, 2017.

Bop, C. 2002. Women in Conflicts, Their Gains and Their Losses. In Women in Post-conflict Transformation. Edited by Meintjes, S. Pillay, A. and Turshen, M.

Buck, T. et al.  2000.  Aftermath: Effects of Conflict on Internally Displaced Women in Georgia. Washington, DC: Working Paper 310 USAID.

Das, V. 2000. The act of witnessing: Violence, poisonous knowledge, and subjectivity. In Violence and subjectivity, edited by V. Das, A. Kleinman, M. Ramphele and P. Reynolds, 205–26. Berkeley: University of California Press.

Das, V. 2006. Life and Words: Violence and the Descent into the Ordinary. University of California Press.

Dunn, E. 2014. Humanitarianism, Displacement, and the Politics of Nothing in Postwar Georgia. Slavic Review,#2.

Hirsch, M. 2016. Vulnerable Times. In Vulnarability in Resistence. edited by Judith Butler, Zeynep Gambetti, Leticia Sabsay.

Kabachnik, P. et al. 2013. “Traumatic masculinities: the gendered geographies of Georgian IDPs from Abkhazia.” Gender, Place & Culture: A Journal of Feminist Geography.

Kabachnik, P., Regulska, J. and  Mitchneck, B. 2010.  “Where and When is Home? The Double Displacement of Georgian IDPs from Abkhazia.” The Journal of Refugee Studies. 23 (3): 315-336.

Light, D. and Young, C.  2015. Local Memories in a Nationalizing and Globalizing World In: Beyen, M. and Deseure, B. (eds), Palgrave, Basingstoke pp 221-243.

Lundgren, M.  2016.  Boundaries of displacement: belonging and return among forcibly displaced young Georgians from Abkhazia. Mid Sweden University doctoral thesis (Mittuniversitetet).

Meintjes,S. Pillay,A. and Turshen,M. 2002. There is No Aftermath for Women. In The Aftermath: Women in Post-conflict Transformation. Zed Books.

Mitchnek,B. Mayorova,V. and Regulska,J. 2009. Post-Conflict Displacement: isolation and Integration in Georgia. Annals of the Association of American Geographers 99:1022-1032

Rekhviashvili, L. 2012 "Survival Strategies of the Poor and Marginalised — The Case of Internally Displaced People in Georgia." SEER: Journal for Labour and Social Affairs in Eastern Europe 15, no. 1  pp.123-35.

Petrović, T. 2008. "Nostalgia matters. Nostalgia for Yugoslavia as Potential Vision for a Better Future".  Sociologija 50.4 pp. 355–370.

Palmberg, M. 2013. "Ruptured pasts and captured futures: Life narratives in postwar Mostar".Focaal—Journal of Global and Historical Anthropology 66 pp.14–24

Scheper-Hughes, N. 2008.  A Talent for Life: Reflections on Human Vulnerability and Resilience, Ethnos, 73:1, 25-56

Toria, M. 2011.  “Remembering Homeland In Exile: Recollections of IDPs from the Abkhazia Region of Georgia. Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe” Vol 14, No 1, 48-70

Turner, V. 1967 (1987). Betwixt and Between: The Liminal Period in Rites of Passage. In: Louise Carus Mahdi, Steven Foster & Meredith Little (ed) Betwixt and Between - Patterns of Masculine and Feminine Initiation. La Salle, Illinois: Open Court.

Vigh, H. 2008. Crisis and Chronicity: Anthropological Perspectives on Continuous Conflict and Decline, Ethnos, 73:1, 5-24

Waterston, A. and Rylko-Bauer,B. 2006. “Out of the Shadows of History and Memory: Personal Family Narratives in Ethnographies of Rediscovery.” American Ethnologist Volume 330, No. 3: 397-412.