საჯარო სივრცეები - ქუჩები, სკვერები თუ სხვადასხვა შენობები - ინახავს და გადმოსცემს იმ მეხსიერებას, რომელიც ქალაქის ისტორიას ქმნის. თბილისში, როგორც მსოფლიო ქალაქების უმეტესობაში, ძალიან ცოტაა ისეთი ადგილი, რომელიც ქალის სახელს ატარებს ან ქალთა ისტორიასთანაა დაკავშირებული. ეს ხელს უწყობს ქვეყნის განვითარებაში ქალების მიერ შეტანილი წვლილის დავიწყებას და მათი მიღწევების წაშლას კოლექტიური მეხსიერებიდან. სტატია წარმოგიდგენთ ქალებს, რომლებიც მე-20 საუკუნის დასაწყისში იბრძოდნენ ქალთა უფლებებისთვის, რის შედეგადაც 1919 წლის თებერვალში ჩატარებული პირველი საყოველთაო არჩევნების პირობებში საქართველოს დამფუძნებელ კრებაში 1921 წლამდე 5 ქალი დეპუტატი მუშაობდა. ტექსტი დაწერილია ფემინისტური ტურის ფარგლებში, რომელიც 2016 წლის გაზაფხულზე ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონული ბიუროს ინიციატივით დაიგეგმა.
დამფუძნებელი კრების შენობა: დღევანდელი მოსწავლე ახალგაზრდობის ეროვნული სასახლე, რუსთაველის ქ. #6
მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში, კავკასიაში და საქართველოში ხანგრძლივი სოციალური და პოლიტიკური სტაგნაციის შემდეგ – გარესამყაროსთან კომუნიკაციის განვითარების თანმდევი სოციალური ცვლილებების კვალდაკვალ საზოგადოებაში ძირეული გარდატეხა დაიწყო – ერთი მხრივ, ეროვნული იდენტობის ფორმირების პროცესში მყოფი საზოგადოების საშუალო ფენების წარმომადგენელი ჯგუფები თუ ცალკეული მოღვაწეები ნელ-ნელა იწყებდნენ ნაციონალური განვითარების პერსპექტივების გაანალიზებას, რუსეთის იმპერიის კონტროლის – როგორც ამ “პროექტების” ხელისშემშლელ ფაქტორად აღქმას და პოლიტიკის შემუშავებას; არაფორმალურ ჯგუფებად გაერთიანებას და საზოგადოებრივი კამპანიების წარმართვას, ხოლო მეორე მხრივ – მოსახლეობის უმრავლესობის განათლებაზე და ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის ზრდის, სოციალური უთანასწორობის გაცნობიერების და უფლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის ბრძოლაში თვითორგანიზების და სოლიდარობის პრაქტიკის გამომუშავების კვალდაკვალ, ამ ორთავე მიმართულებების გადაკვეთებმა და შიდა ტრანსფორმაციებმა ქართული პოლიტიკური პარტიების დაარსებას დაუდო სათავე.
ქალთა ჩართულობა ამ პროცესში თავიდანვე აქტიური და წარმომადგენლობითი იყო: დაწყებული პირველი თაობის განმანათლებლებიდან, ახალგაზრდული პროტესტის ჯგუფებში – “ნიჰილისტებში” მონაწილეობის და პირველი პარტიული ჯგუფების დაარსების და ორგანიზაციათა ქსელების მოწყობის ჩათვლით.
20-ე საუკუნის დასაწყისში უკვე ქალების საგანმანათლებლო მოძრაობა მათ სამოქალაქო მოძრაობაში გადაიზარდა. ამას დიდად შეუწყო ხელი ქართულ-ევროპულმა დიალოგმა და განსაკუთრებით ქალებმა, რომელთაც ევროპული განათლება მიიღეს, გაეცნენ იმ იდეებს, რომლებიც იმ პერიოდის ევროპაში ქალთა ემანსიპაციას და დემოკრატიულ ტრანსფორმაციას უკავშირდებოდა. ამ გზაზე გამორჩეულია კატო მიქელაძის დამსახურება. იგი ბრიუსელში სწავლისა და პარიზში ცხოვრების პერიოდში (1910-1916) განსაკუთრებით დაინტერესდა ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობისთვის წამოწყებული მოძრაობით და სუფრაჟისტული იდეის გარშემო დარაზმა ქართველი ქალები. საამისოდ მან დააფუძნა „ინტერპარტიული ქალთა ლიგა“ და გაზეთი „ხმა ქართველი ქალისა“, რომელშიც თანასწორუფლებიანობის და პოლიტიკური მონაწილეობის დასავლურ გამოცდილებას, საკუთრივ ქართულ პრობლემების შესახებ შეხედულებებს და მათი მოგვარების შესაძლო კონცეფციებს უზიარებდა თანამედროვე ქალებს.
კატო მიქელაძის და მისი თანამოაზრე ქალების (მარიამ გარიყული, საფო მგელაძე, ეკატერინე ნიკოლაძე, მარიამ ალექსიძე/მარიჯანი, მარიამ ანჩაბაძე, ეკატერინე გაბაშვილი, ნინო ტყეშელაშვილი, ბაბილინა ხოსიტაშვილი, ლიდია მეგრელიძე, დარია ახვლედიანი, ბაბო ხერხეულიძე) დიდი დამსახურებაა, რომ 1918 წლიდან ქალების სოციალური, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები პოლიტიკური დღის წესრიგის ნაწილად იქცა. თუმცა, კატო მიქელაძე უკმაყოფილო იყო პოლიტიკური წრეებით და ხშირად აკრიტიკებდა მათ ორპირობას: სიტყვით ერთობას და საქმით – ქალების იგნორირებას. ეს ორპირობა განსაკუთრებით მკაფიოდ გამოჩნდა პირველი რესპუბლიკის პარლამენტის არჩევნების წინ, როცა ქალებს პოლიტიკური პარტიები არც კანდიდატებად ასახელებდნენ და არც საკუთარ შეკრებებზე ეპატიჟებოდნენ.
1917 წლის, 20 ნოემბერს, თბილისში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ყრილობა გაიმართა. „ქალთა ინტერპარტიულმა ლიგამ“ კატო მიქელაძე ყრილობაზე დელეგატად გაგზავნა, მაგრამ აკაკი ჩხენკელმა მას სიტყვის თქმის უფლება არ მისცა და ეს სიტყვა კატომ გაზეთში „ხმა ქართველი ქალისა“ დაბეჭდა:
საქართველოს მოქალაქენო!
აღტაცებული ვარ იმ დიდი საისტორიო ნაბიჯით, რომელიც დღეს აქ გადადგეს საქართველოს მებრძოლმა მამულიშვილებმა.
მე, როგორც წარმომადგენელს ქუთაისის ქალთა ინტერპარტიულ ორგანიზაციისას, ვალად დამდვეს, იმ დროს, როდესაც ირკვევა ფორმა და საძირკველი ჩვენი ეროვნული ცხოვრებისა, გარდავსცე ეროვნულ ყრილობას გულის თქმა და ზრახვანი ქართველ ქალებისა, რომ განახლებულმა საქართველომ ერთხელ და სამუდამოთ მოსპოს ბარბაროსული ნაშთი ქალთა მონობისა.
საქართველოს მოქალაქენო!
ისტორიამ არ იცის უფრო სამარცხვინო მოვლენა, როგორიც არის თავისი უცნაური შედეგით მონობა დედაკაცისა. უდიდესი უბედურება ერისა და კაცობრიობისა არის დავიწყება და უყურადღებობა დედრობითი (!) სქესის ბუნებრივი და მოქალაქური უფლებისა.
ჩვენ, ქართველი ქალები დარწმუნებული ვართ, რომ თქვენ საქართველოს განახლებულს ეროვნულ შენობაში ამ სიავეს და უსამართლობას არ შეიტანთ.
ძველმა რევოლუციებმა თუ დაამსხვრიეს დესპოტიური ფეოდალური წესწყობილება და დედაკაცის კარჩაკეტილ ცხოვრებას კარი გაუღეს, სამაგიეროთ ქალთა უფლებრივი მდგომარეობა მათ ვერაფრით ვერ შესცვალეს, რომლის გამო ფხიზელი ნაწილი დედრობითი (!) სქესისა თავის მწარე ხვედრზე ჩაფიქრებული, დღეს ოდნავ კულტურულ ქვეყანაში ბრძოლას აცხადებს.
ორგვარმა აღზრდამ, ორგვარმა სამართალმა და ზნეობამ, იმდენათ განასხვავა ორთავე სქესის ცხოვრება და ადამიანობა, რომ ბუნებრივათ თავი უნდა ეჩინა იმ ანტაგონიზმს მათ შორის, რომელიც მოწინავე ქვეყნების ქალთა მოძრაობამ.
დღევანდელმა განმათავისუფლებელმა რევოლიუციამ და მისმა მთავრობამ არც გაუწპილა (!) ქალებს იმედი და ქალთა სწორუფლებიანობაც გამოცხადდა. მხოლოდ სიტყვა და საქმე რომ არ სხვა და სხვაობდეს და მით მეოცე საუკუნის რევოლიუციამ თავიდან აიკიდოს ის უდიდესი ნაკლი, რასაც ძველი რევოლიუციები ატარებდა, ქალები მოვითხოვთ აღიარებული ჩვენი უფლების კანონიერ სანქციასაც.
ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ თავისუფალი დემოკრატიის წარმომადგენელნი, რომელნიც ხელს ჰკიდებებნ ქვეყნის მმართვა–გამგეობას არ მობაძავს ქალთა საკთხში იმ დესპოტიურ მთავრობას, რომელმაც ქალი და ვაჟი თავის მძიმე უღელის ქვეშ ერთნაირად დასტანჯა და რომლის წინააღმდეგ ჩვენ, ქართველი ქალებიც მზგავსად ჩვენი დღევანდელი შეძლებისა და მოხერხებისა ვიბრძოდით თქვენთან ერთად.
მოქალაქენო,
საქართველო ისტორიულად არ იყო ჩვეული ქალთა მონობას. მაშინ, როდესაც მთელ აღმოსავლეთში ქალები უკიდურეს პიროვნულ შევიწროებას განიცდიდნენ, ჩვენი სამშობლო იმ დროსაც კი, როცა მრთელი ქვეყნის ცხოვრება და არსებობა მუშტის ძალაზე იყო დამყარებული და ფიზიკურათ სუსტი სქესის დამონება უფრო გასამართლებელიც, ქართველი ქალი შედარებით თავისუფლებით სარგებლობდა, როგორც ოჯახში, ისე საზოგადოებაში.
ქართველი ხალხის ცოლქმრობა ამხანაგური ხასიათისა იყო, რისიც გამომხატველია, თუ ჩვენი დღევანდელი ცხოვრება არა, ჩვენი უძველესი დედა–ენა, რომელმაც ასეთს კავშირს სახელად მეუღლეობა უწოდა.
ქართველი ქალი არც საზოგადო მოღვაწეობას იყო მოწყვეტილი და იმ დროს, როცა ჩვენი გმირი მამა–პაპანი ფარხმალსა ლესდენ მტრის მოსაგერიებლად, ჩვენი ძველი დედები სამოქალაქო ცხოვრებას ჭირისუფლობდნენ. ავრცელებდნენ სწავლა განათლებას, სარწმუნოებას, ექიმობას, აშენებდნენ მტრისგან აოხებულ ტაძრებს, ციხე–სიმაგრეებს და სხვა.
არც პოლიტიკურ საქმეებს უდგენ ქართველი ქალები განზე და თავიანთი უნარით და გონიერი მეცადინეობით, არა ერთხელ შეუერთებიათ დანაწილებული კუთხეები საქართველოსა. ქართველი ქალები ერეოდენ თვით საგარეო პოლიტიკაშიაც და დიდათ საკეთილოთაც ჩვენი ქვეყნისათვის. საგანგებოთ კონსტანტინეპოლს წასულმა ბაგრატ მეფის დედამ, მარიამმა, იმ მიზნით, რომ შეწყვეტილიყო ბერძენ ქართველთა სისხლის ღვრა, ისეთი დიდი გავლენა მოიპოვა საბერძნეთის მეფის თვალში, რომ უკანასკნელმა არა თუ ომი შესწყვიტა, არამედ თვით ბერძენ ქართველთა მოყვრობაც განიზრახა და თავისი ქალიშვილი ლუარსაბ მეფეს მიათხოვა.
ფართო სამოქმედო ასპარეზის წინ გარდაშლამ ქართველ ქალში ჰარმონიულად შეაზავა ყველა ის თვისებები, რომელიც ადამიანის სრულს პიროვნებას გამოხატავდა და არა მარტო თვისებები თავისი სქესისა, რისთვისაც მას ქართველმა ხალხმა სახელად დედაკაცი უწოდა, ე.ი. ქალი–ადამიანი და მით დედა–კაცისა და მამა–კაცის პიროვნებას ერთნაირი ზნეობრივი ღირებულობა მისცა, რაც გამოსთქვა კიდეც ჩვენმა უდიდესმა ეროვნულმა მგოსანმა შოთა რუსთაველმა თავის „ვეფხისტყაოსანში“.
ასეთი პიროვნული თავისუფლებით ქართველ ქალში განვითარებული იყო ისეთი ძლიერი სულიერი ენერგია, რომელიც ყოველგვარ გასაჭირს უმკლავდებოდა. ჩვენი ხალხური ანდაზა ამბობს: დედაკაცს მანამ ქმარი ჰყავს – ამირანია, როცა დაქვრივდება – ამირანთ ამირანიო. ეს ანდაზა იმის გამომთქმელია, რომ ქართველი ქალი გაჭირვებაში, არა თუ არ იბნეოდა, არამედ როცა მარტო, ობლად რჩებოდა თავის სულიერ ძალას და აქტიურობას აორკეცებდა. და თუ ეს ძალა დღეს მიმქრალია და ვიცით, რისი და ვისი მიზეზითაც, მოქალაქენო, თქვენი მოვალეობაა, შექმნათ პირობები ამ ძალთა აღდგენისა და განახლებისა.
ჩვენ გვწამს რაინდული სული ქართველი დემოკრატიისა და რომ მისი წარმომადგენელნი ჯეროვანი ყურადღებით გადახედავენ ქალთა საკითხს და იმ კანონების გამოცემის დროს, სახეში მიიღებთ იმ სამართლიან მოთხოვნილებასაც, რომ ეგ კანონები ერთნაირად აკმაყოფილებდნენ ორთავე სქესის საჭიროებას და უჭრიდეს მათ ერთნაირს სამართალს.
ვინაიდან ქალი არის იგივე გონიერი და გრძნობიერი არსება და ავისა და კარგის მომქმედი, როგორც მამაკაცი, ამისათვის ჩვენ მივმართავთ ისეთს მმართველობის ფორმას ჩვენს სამშობლოში, რომელიც უფრო მეტად უზრუნველსა ჰყოფს პიროვნულსა და ეროვნულ თავისუფლებას მეზობელ ერებთან სრული სოლიდარობის და ხალხის სუვერენიტული (!) პრინციპის დაცვით ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით ორსავე სქესის თანასწორი მონაწილეობის მიღებით ქვეყნის მართვა გამგეობაში.
საქართველოს მოქალაქენო,
დღეს ჩვენი სამშობლო ქვეყანა საუკუნოებრივ მონობის ჯაჭვსა სწყვეტს. მაგრამ თქვენ თავისუფლებისთვის მებრძოლმა გმირებმა რომ მოიპოვოთ ნამდვილი თავისუფლება, მას წინ, აღდგენილი, თავისუფალი მოქალაქე ქართველი ქალი უნდა მოუძღოდეს.
გაუმარჯოს თავისუფალ საქართველოში სწორუფლიან (!) ქალვაჟთა მომავალ თანამშრომლობას![1]
ანალოგიურად მოექცნენ ნინო ტყეშელაშვილს, რომელიც სოციალ-დემოკრატიული პარტიის შეკრებას დაესწრო თბილისის უნივერსიტეტში და აღმოაჩინა, რომ პარტიული მამაკაცები ყრილობის დელეგატთა სიაში არც ერთი ქალის შეყვანას არ აპირებდნენ. გარდა ამისა, სანამ ნინო ორატორ მამაკაცს კალთა არ ჩამოქაჩა და სცენიდან ძალით არ ჩამოაგდო, სიტყვასაც კი არ აძლევდა. საკუთარი ასპარეზის მოპოვებისთანავე ნინომ მიმართა შეკრების ორგანიზატორებს:
„მე მჭევრმეტყველი არა ვარ, საზოგადოებაში ლაპარაკს გავურბივარ, წარსულმა, ქალის ფეხშეკრულმა ცხოვრებამ ქალი დაამუნჯა. მაგრამ თქვენ ახლა ისეთი უსამართლობის წინაშე დაგვაყენეთ, რომ ქვასაც ენას ამოაღებინებთ. ქალი ოჯახს უვლის, შვილებს უზრდის ქვეყანას, საზოგადოებას ემსახურება, რითაც და როგორც შეუძლია, ცოტა გვყავდნენ რევოლუციონერი ქალები? თქვენ ოც კაცში ერთი ქალიც ვერ ამოგირჩევიათ, ესაა თქვენი სამართალი?!“ [2]
მიუხედავად იმისა, რომ ქალების პოლიტიკური მონაწილეობის იდეას პარტიები დიდი ენთუზიაზმით არ შეხვდნენ, ქალთა უფლებების საკითხებზე მსჯელობა, საჯარო დისკუსიები და ემანსიპაციის პრაქტიკული ღონისძიებები თუ დეკლარაციის დონეზე დაყენება საზოგადოებრივი მოძრაობის ფორმით აქტიურად მიმდინარეობდა და პოლიტიკური პარტიების პლატფორმების და შიდა საორგანიზაციო პრაქტიკის ნაწილი გახდა.
პოლიტიკური პარტიების შიგნით, პირველ ეტაპზე მეფის რეპრესიული რეჟიმის პირობებში არალეგალურად მუშაობის მოცემულობაში, ქალთა ჩართულობა სასიცოცხლოდ აუცილებელი გახდა კონსპირაციის დაცვის, საიდუმლო კორესპონდენციების ტრანსპორტირების, რეპრესიების მსხვერპლთა სასარგებლოდ ფარული ფულადი დახმარების ქსელების ორგანიზებისა თუ საჯარო საქველმოქმედო აქციების ჩასატარებლად; ამავე დროს საწყის ეტაპზე პარტიები შიგნით ერთგვარი წინააღმდეგობა შეხვდა ქალი წევრების პოლიტიკურ სპიკერებად და ორგანიზატორებად გამოსვლას, თუმცა დისკუსიაში მარცხმა და ქალთა ორგანიზატორობის პრაქტიკაში პოზიტიურმა დადასტურებამ წინააღმდეგობა გააქრო.
1917 წელს, რუსეთის იმპერიის დაცემას და თავისუფლებას საქართველოს პოლიტიკური სპექტრი ქალთა საზოგადოებრივი მონაწილეობის და პოლიტიკური წარმომადგენლობისათვის მზად შეხვდა და საკითხი დისკუსიის საგანი დიდად არ გამხდარა.
საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტს, ეროვნული საბჭოს 3 წევრი ქალიდან ორმა მათგანმა მოაწერა ხელი – ოლღა სანიკიძემ ესერთა პარტიიდან და მინადორა ტოროშელიძემ სოციალ-დემოკრატიული პარტიიდან.
1918 წლის მეორე ნახევარში საბჭო საქართველოს პარლამენტად გადაფორმატდა მასში 4 ქალი დეპუტატი აგრძელებდა მუშაობას.
1919 წლის თებერვალში ჩატარებული პირველი საყოველთაო, თანასწორი, პირდაპირ და ფარული არჩევნების პირობებში საქართველოს დამფუძნებელ კრებაში 1921 წლამდე 5 ქალი დეპუტატი მუშაობდა – ხუთივე მათგანი უმრავლესობის მქონე საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის “მეორე თაობის” (1900-იანი წლების მიჯნაზე დაწყებული პოლიტიკური კარიერის) წარმომადგენლები იყვნენ და დეპუტატობის პარალელურად სხვა სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივ (მათ შორის სპეციალურ, ქალთა) ორგანიზაციებშიც აქტიურად მუშაობდნენ.
მიუხედავად იმისა, რომ ქალებმა მრავალწლიანი ბრძოლით მოიპოვეს პოლიტიკური უფლებები, დამფუძნებელ კრებაში 5 ქალის მოხვედრა პროგრესის მაჩვენებელი იყო. სამწუხაროდ, ამ ქალების ბედი საარაკოდ დაემსგავსა პირველი რესპუბლიკის და საქართველოს დამოუკიდებლობის ბედს, რადგან ბოლშევიკურმა ტერორმა და კომუნისტურმა რეჟიმმა ერთნაირი დაღი დაასვა ორთავეს და ქართველ ქალებსაც მოუსპო საზოგადოებრივი და პოლიტიკური მოღვაწეობის ასპარეზი.
ამ ისტორიას კარგად აჩვენებს ანა სოლოღაშვილის, ელეონორა ტერ-ფარსეგოვა-მახვილაძის, მინადორა ორჯონიკიძე-ტოროშელიძის, ელისაბედ ბოლქვაძის და ქრისტინე შარაშიძის ბიოგრაფიები. თითოეული მათგანის ბიოგრაფია 1917 წლამდე, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი აქტიურობა დემოკრატიულ საქართველოში და 1921 წლის შემდეგ, საბჭოთა რუსეთის ოკუპაციის წინააღმდეგ ბრძოლაში განვლილი გზა, მე-20 საუკუნის საქართველოს სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული განვითარების საფეხურების მკაფიო ილუსტრაციაა. ამ ისტორიის ცოდნა იმის შედარების შესაძლებლობასაც გვაძლევს, თუ რამდენად გადადგა ჩვენმა საზოგადოებამ ნაბიჯი წინ პოლიტიკური და სოციალური განვითარების და ქალთა ემანსიპაციის გზაზე.
