ლესბოსური ფემინიზმი და სეპარაცია როგორც პოლიტიკური წინააღმდეგობის ფორმა

1. შესავალი: ფემინიზმის შესახებ

დისკუსია იმის შესახებ, თუ რა არის ფემინიზმი, დიდი ხანია მიმდინარეობს. საქართველოში ეს საკითხი აქტუალური სულ ცოტა ხნის წინ გახდა, რადგან ფემინისტურმა მოძრაობამ ჩვენთან წითელი არმიის შემოსვლასთან ერთად შეწყვიტა განვითარება. საბჭოთა კავშირის დაშლისა და დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ საქართველოში გაჩნდა ქალთა უფლებებზე მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციები, მაგრამ არ გაჩენილა ქალთა მოძრაობა. ზემოხსენებული ორგანიზაციები, რიგ შემთხვევაში, ახერხებდნენ ერთმანეთის მიმართ სოლიდარობის გამოხატვას და საერთო საქმისთვის გაერთიანებას, თუმცა არაჯანსაღი კონკურენციის და სხვა წინაღობების გამო კოალიციების შექმნის და ქალთა კონსოლიდაციის მცდელობები უმეტესწილად კრახით მთავრდებოდა. მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ქალთა უფლებებზე მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ნამდვილად მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს ისეთი საკითხების წინ წამოწევასა და კანონით დარეგულირებაში, როგორიცაა ოჯახში ძალადობა, ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობისთვის ხელის შეწყობა და ბევრი სხვა.

ბუნებრივია, ფემინიზმზე საუბარი პირველ რიგში, საჭიროა ავხსნათ თუ რას შეიძლება ნიშნავდეს ეს ცნება. სტატიაში „ანტიფემინიზმი: უმეცრება, უპასუხისმგებლობა თუ ბრძოლა პრივილეგიების შენარჩუნებისთვის?", რომელიც ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონული ბიუროს ფემინისტურ კრებულში „ვის ეშინია ფემინიზმის საქართველოში?“ გამოქვეყნდა, თამარ ცხადაძე ამბობს, რომ გავრცელებული აზრის მიხედვით:

„ფემინიზმი ნიშნავს სამი რაღაცის აღიარებას: რომ არსებულ სოციალურ წყობაში ქალებს შეზღუდული აქვთ გარკვეული შესაძლებლობები მამაკაცებთან შედარებით (ანუ, ქალები ჩაგრულ ჯგუფს შეადგენენ); რომ მამაკაცების უპირატესობა განპირობებულია სოციალურად - ის ვერ აიხსნება რაიმე სახის ბუნებრივი ან ზებუნებრივი ვითარებებით, ბიოლოგიური ან თეოლოგიური მოსაზრებებით; მესამეც, რომ შესაძლებელია და საჭიროა სოციალური სისტემის ისე შეცვლა, რომ მასში შემცირდეს სქესთა შორის უთანასწორობა და ის უფრო სამართლიანი გახდეს.“[1]

ავტორი აქვე დასძენს, რომ ეს განმარტება ფართო ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა და ზემოხსენებული „სამართლიანობის“ მიღწევისათვის საჭიროდ მიჩნეული მეთოდები ხშირად წინააღმდეგობაში მოდის ერთმანეთთან. ფემინიზმი არის „კრიტიკული თეორია, რომელშიც არაფერია ისეთი, რაც ქალთა მოძრაობით არაა ნასაზრდოები“[2], ეს საზრდო კი მრავალფეროვანი და სხვადასხვანაირია იმის გამო, თუ რა გამოიარეს ქალთა სხვადასხვა ჯგუფებმა. აქედან გამომდინარე, ლეგიტიმურია ვისაუბროთ არა ფემინიზმზე, არამედ „ფემინიზმებზე“.

არსებობს ფემინიზმის როგორც პოლიტიკური მიმართულებები, ისე მატერიალისტური, და პოსტკოლონიალისტური. ლიბერალური ფემინიზმი კაცთან ინდივიდუალისტურ თანასწორობას ეძებს, რადიკალური ფემინიზმი თვლის, რომ არსებული სისტემა ძირშივე ჩაგვრაზეა დაფუძნებული, ამიტომ მისი სრული რესტრუქტურიზაციაა საჭირო. მარქსისტი ფემინისტები ყველა ჩაგვრის საფუძვლად კაპიტალიზმს აღიარებენ, მაშინ როცა სოციალისტური ფემინიზმი გვეუბნება, რომ თუ კაპიტალიზმთან ერთად ქალის კულტურული ჩაგვრას არ მოვსპობთ, მდგომარეობა არ გამოსწორდება. სეპარატისტი ფემინისტები კაცთან ნებისმიერი ინტერაქციას საერთოდ უარყოფენ. არსებობს ასევე შავკანიანი და ე.წ. განვითარებადი ქვეყნებიდან წამოსული ფემინიზმი, რომელიც დასავლურ ფემინიზმის კოლონიალისტურ მიდგომას აკრიტიკებს და რეალობაზე საუბრის თავისებური ფორმა აქვს[3].

საქართველოში დღესდღეობით სხვადასხვა სახის ფემინისტურ მოძრაობებზე ლაპარაკი რთულია. არც ქალთა ორგანიზაციები და არც ქალთა ჯგუფები, რომლებიც სხვადასხვა მოძრაობაში არიან გაბნეულები და ერთობლიობაში შეადგენენ ქალთა მოძრაობას (რომელიც ჯერ ჩამოყალიბების პროცესშია ) - არ არიან გამოკვეთილად ფემინისტური დღის წესრიგის მქონენი. წლების განმავლობაში არასამთავრობო სექტორში იყვნენ სულ თითზე ჩამოსათვლელი ქალები, რომლებიც ღიად ამბობდნენ, რომ ფემინისტები არიან, და გაცილებით უფრო მეტი აცხადებდა (და აცხადებს), რომ ფემინისტი არ არის და უბრალოდ გენდერულ თანასწორობას უჭერს მხარს[4]. ამავე დროს, გამოკვეთილად ფემინისტური დღის წესრიგის არარსებობას იქამდე მივყავდით, რომ სექსიზმი, რომელიც ვრცელდებოდა საჯარო პირების, პოლიტიკოსების და საეკლესიო პირების მიერ, უპასუხოდ რჩებოდა. სწორედ ამას დაუპირისპირდა 2011 წელს დაარსებული საქართველოში პირველი დეკლარირებულად ფემინისტური ჯგუფი[5]. ჯგუფის სახელად „ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი“  შეირჩა იმის ხაზგასასმელად, რომ ჯგუფის წევრებს არ ჰქონდათ განზრახული არასამთავრობო ორგანიზაციად ჩამოყალიბება. ეს იმიტომ, რომ ინსტიტუციურ არასამთავრობო სექტორში ყოფნა თავისთავად ახდენს გავლენას დღის წესრიგსა და გამოხატვის ფორმებზე, საქართველოში კი უფრო რადიკალური ფემინისტური დღის წესრიგის და აქტივიზმის დრო დადგა. მალევე გამოჩნდა „პარტიზანი გოგონები“[6] - ანონიმური ფემინისტური ჯგუფი, რომელიც სექსიზმს და ჰომოფობია/ტრანსფობიას არტს უპირისპირებდა. ამ ორი ჯგუფის დამსახურებაა ის, რომ საჯარო სივრცეში ალტერნატივა გაჩნდა.

დღეს ქართული ფემინისტური მოძრაობა საკმაოდ საინტერესო მდგომარეობაშია. ჩვენ მიგვიწვდება ხელი იმ გამოცდილებაზე და ცოდნაზე, რომელიც ათწლეულების მანძილზე დააგროვეს დასავლელმა ფემინისტებმა ისევე, როგორც აღმოსავლეთის ქვეყნებში მცხოვრებმა ფემინისტებმა. თუმცა, ალბათ ჯერ კიდევ არ არის ცხადი, ამ ცოდნას და გამოცდილებას როგორ გამოვიყენებთ, მით უფრო, რომ გვაქვს ფუფუნება კონკრეტულად ჩვენთვის მიმზიდველი მიმართულება ფემინიზმში გემოვნების მიხედვით ავარჩიოთ. თუმცა, არა იმიტომ, რომ მასში ჩვენი კონტექსტისთვის დამახასიათებელი პრობლემების გადაჭრის გზას ვხედავთ. ფემინისტური ჯგუფები იმდენად მცირერიცხოვანი და ახალგაზრდაა, რომ ჯერ გამოკვეთილი იდეოლოგია არ აქვთ. აქ ფემინისტები, რომლებსაც დღის წესრიგის და მოსაზრებების მიხედვით ლიბერალს ვუწოდებდით (ან საკუთარ თავს უწოდებდნენ) ერთ სივრცეში არიან რადიკალ ფემინისტებთან, მწვანე ფემინისტებთან[7] და მარქსისტ ფემინისტებთან ერთად. გამოკვეთილია მხოლოდ სოციალისტი და მარქსისტი ფემინისტების მცირე ჯგუფი, ისიც უფრო იმიტომ, ისინი რომ  უფრო  მეტად კლასობრივ ჩაგვრაზე ამახვილებენ ყურადღებას და გენდერულ ჩაგვრას აღიქვამენ, როგორც ეკონომიკური ჩაგვრის შედეგს.

ფემინიზმების ქართულ ნაკრებში ყველაზე ნაკლებად ლესბოსელი (განსაკუთრებით სეპარატისტი) ფემინისტების ხმა ისმის. თავად ლესბოსური თემი და აქტივიზმი სულ რამდენიმე წლის ისტორიას ითვლის საქართველოში და ამ წლების მანძილზე, იმის ნაცვლად, რომ მოძრაობის იდეოლოგიური კონსოლიდაცია მომხდარიყო, მოხდა აქტიური ლესბოსელი ფემინისტების სხვადასხვა მოძრაობაში „გაბნევა“, სადაც ისინი უკვე იმ კონკრეტული მოძრაობის ან ჯგუფის დღის წესრიგს მისდევენ.

1. ლესბოსური ფემინიზმი

ლესბოსური ფემინისტური თეორია და მოძრაობა 1970-იანი წლების ამერიკაში წარმოიშვა. ლესბოსელობა, როგორც პატრიარქატისგან განცალკევების  ფორმა და  ქალებისთვის ჩაგრული მდგომარეობიდან გამოსვლის საშუალება 1970-იან წლებში ხშირად განიხილებოდა  ფემინისტურ „ცნობიერების ჯგუფებში“, რომელთა მიზანიც იყო ქალების შეკრება და საუბარი აქტივიზმზე, მათ როლზე საზოგადოებაში, ურთიერთობებსა და მოძრაობის პოლიტიკაზე. სულ უფრო მეტი რადიკალი ფემინისტი იზიარებდა შეხედულებას, რომ პატრიარქატის საყრდენი ჰეტეროსექსუალობის ინსტიტუტია. სწორედ ამიტომ, ბევრი რადიკალი ფემინისტი, თავს „პოლიტიკურ ლესბოსელად“ მოიხსენიებდა[8].

თუმცა, როდესაც საქმე საჯარო პოლიტიკურ დღის წესრიგამდე მივიდა, ლესბოსელი ფემინისტებისთვის ადგილი არ აღმოჩნდა არც გეი მოძრაობაში, რომელიც კაცების მიერ იყო დომინირებული და გეი კაცების ინტერესებს უფრო ემსახურებოდა, და არც ქალთა მოძრაობაში, რომელში შემავალი ფემინისტების უმეტესობაც უფრთხოდა სექსუალობის საკითხებზე ღიად მუშაობას. ბეტი ფრიდანი, „ამერიკის ქალთა ეროვნული ორგანიზაციის“ (NOW) ერთ-ერთი დამფუძნებელი,  გამოირჩეოდა თავისი ლესბიფობიური დამოკიდებულებით. 1970 წელს მან ლესბოსელ ფემინისტებს „ლილისფერი საფრთხე“ (lavender menace) უწოდა და განაცხადა, რომ ქალთა მოძრაობის მიზანი არ არის ვინმეს სექსუალური ორიენტაციის დაცვა. ამ განცხადებებმა ლესბოსელ ფემინისტებს შორის პროტესტი გამოიწვია, მათ შორის იმიტომაც, რომ ფრიდანის მოსაზრებას მათი საქმიანობა სექსუალური ორიენტაციის განზომილებამდე დაჰყავდა და უგულვებელყოფდა სხვა მნიშვნელოვან პოლიტიკურ იდეებს, რომლებიც მათი აქტივიზმის ბაზისს წარმოადგენდა.  საინტერესოა, რომ 1971 წელს ქალთა ეროვნული ორგანიზაციის ყრილობაზე, დამსწრეთა უმეტესობამ შეკითხვას, უნდა იყოს თუ არა ლესბოსელი ქალების საკითხი მოძრაობის დღის წესრიგში გათვალისწინებული, კენჭისყრისას დადებითად უპასუხა. სწორედ ამ ყრილობაზე გაავრცელა ლესბოსელი ფემინისტების ჯგუფმა Radicalesbians  მანიფესტი „ქალის მიერ განსაზღვრული ქალი“(woman-identified-woman). ლესბოსელი ფემინისტების ამ ჯგუფმა იმას მიაღწია, რომ 1970-იანი წლების შუა ხანებში ქალთა ეროვნული ორგანიზაციის პოლიტიკურმა განყოფილებამ, საჯარო პოლიტიკის დოკუმენტი მოამზადა, სადაც გათვალისწინებული იყო  ლესბოსელების დაცვა დისკრიმინაციისგან ისეთ სფეროებში, როგორიცაა განსახლება, დასაქმება და განათლება. მიუხედავად მოპოვებული მხარდაჭერისა, ლესბოსელი ფემინისტებისთვის ცხადი გახდა, რომ ცალკე თვითორგანიზება და ლესბოსური მოძრაობის ჩამოყალიბებაზე მუშაობა საჭირო იყო.

სამოცდაათიან წლებში დაარსებულმა ლესბოსურმა ფემინისტურმა კოლექტივებმა, როგორებიცაა Radicalesbians, The Furies, Van Dykes, მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს რადიკალური ფემინიზმის გარშემო თეორიულ დებატებში. ისინი ცდილობდნენ თეორიები პრაქტიკაში მოეყვანათ, დაეარსებინათ ლესბოსური კომუნები, სადაც ძალაუფლების და რესურსების გადანაწილება არაიერარქიული გზით ხდებოდა. ეს კომუნები, მიუხედავად იმისა, რომ სულ რამდენიმე წლის განმავლობაში არსებობდა, იმ დროინდელ პატრიარქალურ ამერიკაში  ფემინისტურ ოაზისებს წარმოადგენდა და სამაგალითო აღმოჩნდა სხვა რადიკალი ფემინისტებისთვისაც. ლესბოსელი ფემინისტების თეორიულმა მოღვაწეობამ და პრაქტიკულმა აქტივიზმმა ასევე წარმოშვა ბევრი დაპირისპირება, რომლის ხარჯზეც რადიკალი ფემინისტების მსჯელობაში ხარვეზების გამოვლენა გახდა შესაძლებელი და რომელმაც, ისევე, როგორც ლიბერალი ფემინისტების და სხვადასხვა მარგინალური ჯგუფის ფემინისტური ჯგუფების დაპირისპირებამ, დღეს ინტერსექციული ფემინიზმის ეპოქამდე მიგვიყვანა.

ლესბოსური ფემინიზმი რამდენიმე ძირითადი მოსაზრების[9] ირგვლივ არის ორგანიზებული:

• ლესბოსელობის აღქმა  პოლიტიკური წინააღმდეგობის ფორმად და იარაღად;
• სოციალური იერარქიების ისევე როგორც ყველა პატრიარქალური ინსტიტუტის კრიტიკა და უარყოფა;
• ქალების თანდაყოლილი უნარი, უყვარდეთ ერთმანეთი;
• კაცებისა და პატრიარქალური ინსტიტუტებისგან სეპარაციის მნიშვნელობა.

ამ იდეების მეშვეობით ლესბოსელი ქალების შინაგანი სურვილები უკავშირდება პოლიტიკურ ჯანყს, რომელიც გარდაუვალია მაშინ, როდესაც ქალი უარს ამბობს კაცთან ყველა სახის ტრანზაქციაში მონაწილეობის მიღებაზე. ეს პოზიცია გამოკვეთილია ჯგუფ Radicalesbians-ის 1970 წლის მანიფესტში „ქალის მიერ განსაზღვრული ქალი“ (woman-identified-woman) , სადაც ცნება „ლესბოსელი“ უფრო ფართო სახითაა წარმოჩენილი და ამგვარად უფრო პოლიტიკური  და მორგებადი ხდება ქალების ფართო სპექტრისთვის:

„ლესბოსელი გამოხატავს ყველა ქალის გაერთიანებულ და აფეთქების პირას მისულ რისხვას. ლესბოსელი არის ქალი, რომელიც შინაგანი სურვილების მიხედვით მოქმედებს იმისათვის, რომ უფრო სრული და თავისუფალი ადამიანი გახდეს, იმასთან შედარებით, რის საშუალებასაც მას საზოგადოება აძლევს ...”[10]

აქვეა ნათქვამი, რომ ამგვარი ჯანყის მდგომარეობაში მყოფი ქალებისთვის გარდაუვალია სისტემის მხრიდან წამოსული სასჯელი, რადგან ქალი, რომელიც კაცის მეშვეობით არ ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიცირებას, უხილავია, ის „ნამდვილ“ ქალად არ ითვლება. ქალად და ლესბოსელად ყოფნა, ისევე როგორც კაცების მიერ განსაზღვრული ნებისმიერი იდენტობა, საკუთარი თავისადმი სიძულვილის მაღალ დონეს შეიცავს ხოლმე, ამიტომაც ქალებმა  საკუთარი იდენტობის ხელახლა აღმოჩენა უნდა მოახდინონ, ამჯერად სხვა ქალების მეშვეობით.  ლესბოსელი ფემინისტი შარლოტ ბანჩი წერდა:

 „ქალების მიერ განსაზღვრული ლესბოსელობა, არის უფრო მეტი, ვიდრე სექსუალური პრეფერენცია, ის - პოლიტიკური არჩევანია. პოლიტიკურია იმიტომ, რომ ურთიერთობები ქალებსა და კაცებს შორის თავისი არსით პოლიტიკურია და ემყარება ძალაუფლებასა და დომინაციას. რადგან ლესბოსელი აქტიურად ამბობს უარს ამ ტიპის ურთიერთობებზე და ირჩევს ქალს, ის  დაწესებულ პოლიტიკურ სისტემას უპირისპირდება.“[11]

საინტერესოა, რომ ლესბოსელ ფემინისტებს სჯეროდათ ქალების თანდაყოლილი, კაცებისგან განსხვავებული თვისებებისა. მათი აზრით, ქალების მიერ დამოუკიდებლად ჩამოყალიბებული კულტურაც იქნებოდა არაეიჯისტური, არაკლასიცისტური, არაიერარქიული, სულიერებაზე დაფუძნებული და ეჭვიანობისგან დაცლილი. ეჭვიანობა, ლესბოსელი ფემინისტების აზრით, გამომდინარეობდა სხვა ადამიანის ფლობის სურვილიდან, როგორც, მაგალითად,  მონოგამიისა და იმპერიალიზმის შემთხვევაში. ისინი ფიქრობდნენ, რომ ქალების მიერ ჩამოყალიბებული კულტურა არავის გაუწევდა ექსპლუატაციას მატერიალისტური ან სექსუალური თვალსაზრისით[12].

როგორც ვხედავთ, ერთი მხრივ, ლესბოსურ ფემინისტებს ესენციალისტური პოზიცია ეკავათ, როდესაც საქმე ქალებსა და კაცებს შორის განსხვავებებს ეხებოდა, მაგრამ ამავე დროს, თვლიდნენ, რომ წინა საუკუნის სექსოლოგების მოსაზრება (რომელიც ხანდახან თანამედროვე სექსოლოგიაშიც ჟღერდება) იმის თაობაზე, რომ „ნამდვილ“ ლესბოსელებად მხოლოდ ცოტა ქალი იბადება და „თანდაყოლილ“ ლესბოსელობასა და „შეთვისებულ“ ლესბოსელობას შორის გრადაცია არსებობს -  სისულელეა. უფრო მეტიც, Radicalesbians-ის მანიფესტში ნათქვამია, რომ:

„ლესბოსელობა, ისევე, როგორც ჰომოსექსუალობა კაცებში, არის ქცევის კატეგორია, რომელიც მხოლოდ კაცების უპირატესობით დომინირებულ და ხისტი სქესობრივი როლებით შემოფარგლულ სექსისტურ საზოგადოებაშია შესაძლებელი... საზოგადოებაში, სადაც კაცები არ ჩაგრავენ ქალებს, ხოლო სექსუალობის გამოხატვა ნებადართულია გრძნობების მიხედვით, ჰომოსექსუალობისა და ჰეტეროსექსუალობის კატეგორიები გაქრება.”[13]

ეს საკმაოდ მნიშვნელოვანი და საინტერესო მოსაზრებაა, რომელიც თითქოს, უფრო მეტი მოქნილობის საფუძველს უნდა ქმნიდეს ლესბოსელ ფემინისტებს შორის. თუმცა, როგორც შემდგომ აღმოჩნდა, ამ ჯგუფს თავადაც საკმაოდ მკაცრი კრიტერიუმები აღმოაჩნდა არა მხოლოდ იმის განსასაზღვრად, თუ ვინაა ლესბოსელი (ნებისმიერი ტიპის სექსუალური ურთიერთობა კაცთან,  ლესბოსური იდენტობის უარყოფად ითვლებოდა), არამედ იმის დასადგენადაც, თუ ვინ არის ქალი (მაგალითად, 70-იანების ლესბოსური ფემინიზმი, ისევე, როგორც ზოგადად რადიკალური ფემინიზმი, ცნობილია თავისი ტრანსფობიურობით).

ზემოხსენებული მკაცრი კრიტერიუმების გამო, ლესბოსელი ფემინისტები, კონფლიქტში შევიდნენ თემს შიგნით რამდენიმე სხვა ჯგუფთან. ბისექსუალური იდენტობა გამორიცხული იქნა მოძრაობიდან, ხოლო ბუჩი და ფემის[14] როლები მიჩნეულ იქნა ჰეტეროსექსუალური ურთიერთობის რეპლიკად და ჰეტეროსექსიზმის გამოვლინებად. კონფლიქტი წარმოიშვა საშუალო და მაღალი კლასის თეთრკანიან ლესბოსელებთანაც, რომლებიც თვლიდნენ, რომ ბევრი იბრძოლეს საზოგადოებაში საკუთარი ადგილის დაკავებისათვის და მათი იდენტობების ზედმეტი რადიკალიზება მხოლოდ უარყოფით შედეგს მოიტანდა, და, რომ თუკი ადამიანი საკუთარი სექსუალური ორიენტაციის გაცხადებას მოერიდებოდა, ბევრს მიაღწევდა. ლესბოსელი ფემინისტები, თავის მხრივ აკრიტიკებდნენ საშუალო და მაღალი კლასის ლესბოსელებს იმისათვის, რომ ისინი თვალს ხუჭავდნენ კაპიტალიზმის ექსპლუატაციურ ბუნებაზე და უარყოფდნენ ლესბოსური იდენტობის პოლიტიკურ ასპექტს.

მძიმედ წარიმართა კონფლიქტი ტრანსგენდერ ქალებთან (განსაკუთრებით ტრანსგენდერ ლესბოსელებთან), რომლებიც საერთოდ არ ეწერებოდნენ რადიკალი ფემინისტების მიერ განსაზღვრული ქალის ცნებაში. ერთ-ერთი პოპულარული მოსაზრების მიხედვით[15], ტრანსგენდერობა კიდევ ერთი პატრიარქალური „ხრიკი“ იყო, რომელიც ფემინისტური თვითიდენტიფიკაციის კოლონიზებისკენ იყო მიმართული და ქალთა სოლიდარობის ხელის შეშლას ისახავდა მიზნად. ამგვარად ტრანსგენდერი ქალები „შემოგზავნილებად“ ითვლებოდნენ, ხოლო ტრანსგენდერი კაცები ქალობის „მოღალატეებად“ აღიქმებოდნენ, რომლებიც უბრალოდ კაცურ პრივილეგიებს „ეპოტინებოდნენ“.

ზემოჩამოთვლილ საკითხებზე 1970-იანი წლების განმავლობაშიც და შემდეგაც ბევრი დაიწერა და რადიკალი ფემინისტებიც (მათ შორის, ლესბოსელი ფემინისტები) გარკვეულწილად უფრო მგრძნობიარენი გახდნენ იმ ფაქტისადმი, რომ სხვადასხვა ჯგუფებისა და იდენტობების ჩაგვრები ურთიერთკავშირშია და ინტერსექციული მიდგომა მნიშვნელოვანი იარაღია ამ ჩაგვრებთან ბრძოლისათვის. საქართველოში, იქიდან გამომდინარე, რომ ჯერ არ გამოკვეთილა ლესბოსური და ზოგადად რადიკალური ფემინისტური დღის წესრიგი, რთული სათქმელია, როგორი იქნება ის, როგორც სხვა ბევრ შემთხვევაში - ფესვებთან ახლო (უფრო ესენციალისტური და ხისტი) თუ ინტერსექციულობისკენ მიდრეკილი, უკვე არსებული საერთაშორისო გამოცდილებიდან გამომდინარე. 

1. ლესბოსური სეპარატიზმი მეორე ტალღის ფემინიზმამდე

ლესბოსური ფემინიზმის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო ასპექტი, ალბათ, მაინც სეპარატიზმია, რომელშიც კაცებისა და პატრიარქალური ინსტიტუციებისგან ემოციური, სოციალური, სექსუალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური გამოყოფა მოიაზრება.

ფემინიზმის მეორე ტალღამდე (რაც მოიცავს ფემინიზმამდელ და პირველი ტალღის ფემინიზმის პერიოდს)  ხანაში ლესბოსური სეპარატიზმის ერთ-ერთი ყველაზე ადრეული მაგალითი ალბათ ამორძალების შესახებ ისტორიულ თუ მითოლოგიურ ცნობებში გვხვდება. ზემოხსენებული ცნობების მიხედვით, ეს მეომარი ქალები, კაცებისგან სრულიად განცალკევებულ ცხოვრებას ეწეოდნენ, გარდა წელიწადში ერთხელ მათი რეპროდუქციული რესურსის გამოყენებისა. ამორძალების შემდეგ, კაცებთან ქორწინების მიმართ წინააღმდეგობის კიდევ სხვა ფორმებიც გვხვდება, მაგალითად , ჩინეთის გუანდონგის პროვინციაში მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისიდან მეოცე საუკუნის დასაწყისის ჩათვლით, ქალებს შორის ქორწინებისადმი წინააღმდეგობის ტრადიცია გაჩნდა. ამას ძირითადად ორი ფორმა ჰქონდა: ქალები ან თხოვდებოდნენ, მაგრამ ქმართან ცხოვრებას არ იწყებდნენ, ან ფიცს დებდნენ, რომ არასოდეს გათხოვდებოდნენ. ამ პრაქტიკის მნიშვნელობა აიხსნებოდა იმით, რომ გაუთხოვარი ქალები მოთხოვნადი იყო შრომით ბაზარზე, აბრეშუმის ინდუსტრიის აღზევების ხანაში. ამგვარად იქმნებოდა „ქალთა სახლები“, სადაც ეს ქალები ერთად ცხოვრობდნენ და ეწეოდნენ საერთო მეურნეობას. არსებობდა ასევე ზიშუს ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ქალები, ერთმანეთთან კავშირის გასამყარებლად სპეციალურ საქორწინო რიტუალს ატარებდნენ.[16]

ეს ორი და ალბათ სხვა ნებისმიერი ისტორიული მაგალითი, რომლის მიხედვითაც ქალები ერთმანეთთან ემოციურ, ეკონიმიკურ და სოციალურ კავშირს ამყარებდნენ და მამაკაცებთან რაიმე ტიპის ინტერაქციაზე მაინც ამბობდნენ უარს, შეიძლება ფემინისტური სეპარატიზმის გამოხატვად ჩავთვალოთ. ასეთი სეპარატისტული ურთიერთობები აქტიურად იქმნებოდა ქალებით დომინირებულ სივრცეებში, როგორიცაა „საროსკიპოები“, სადაც მხოლოდ ქალებს შეეძლოთ ერთმანეთისთვის დაეჭირათ მხარი. ერთ-ერთი გენდერულად სეგრეგირებული სივრცე, სადაც გოგონებს შორის რომანტიკული მეგობრობის ფენომენი აქტიურად ვითარდებოდა,  გოგონათა სკოლა-პანსიონები იყო. მოსწავლე გოგონებს შორის რომანტიკული ურთიერთობები ფართოდ იყო გავრცელებული და თავისი ჟარგონიც კი გააჩნდა. ეს მოვლენა საფრთხედ არ აღიქმებოდა, სანამ სექსოლოგებმა მის შესახებ წერა და მშობლების გაფრთხილება არ დაიწყეს, რასაც ამგვარი ურთიერთობების შეზღუდვა და ცენზურა მოჰყვა.[17]

ზემოთ აღწერილი ურთიერთობები ქალებს შორის ხშირ შემთხვევაში არ არის გამოკვეთილად სექსუალური (ყოველ შემთხვევაში, ურთიერთობების ამ ასპექტზე ცნობები არ მოგვეპოვება), რის გამოც წინ წამოწეულია რომანტიკული, სოციალური და ეკონომიკური ასპექტები. ამგვარად, ისინი ზუსტად ხვდება ლესბოსური სეპარატიზმის პოლიტიკურ განსაზღვრებაში, რომელზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი. ამ მოსაზრებას ამყარებს ცნობილი ლესბოსელი ფემინისტი ედრიენ რიჩი, თავის ესეში „იძულებითი ჰეტეროსექსუალობა და ლესბოსური ყოფა“, სადაც ის იყენებს ტერმინს „ლესბოსური კონტინუუმი“. ეს ცნება  მოიცავს „ქალის მიერ განსაზღვრული გამოცდილებების ფართო სპექტრს“, და ტერმინ „ლესბოსელის’ კლინიკური დატვირთვისგან განსხვავებით, არ შემოიფარგლება ქალებს შორის შესაძლო სექსუალური კავშირის განზომილებით:

 “იმიტომ, რომ ტერმინი „ლესბოსელი“ შემოფარგლულია მკაცრი კლინიკური ასოციაციებით, ქალებს შორის მეგობრობა და ამხანაგობა ეროტიულობის სფეროდან ცალკე იქნა გატანილი, რითაც, თავის მხრივ, მოხდა ეროტიულობის ცნების შეზღუდვაც. თუმცა, თუკი  ჩავუღრმავდებით და უფრო ფართოდ შევხედავთ ლესბოსურ ყოფას და გამოვკვეთავთ ლესბოსურ კონტინუუმს... აღმოვაჩენთ თუ რას ნიშნავს „ეროტიული“ ქალის თვალსაზრისით: ეს არის ცნება, რომელიც არ არის შემოფარგლული სხეულის რომელიმე ნაწილით, ან მხოლოდ სხეულით...“[18]

ლესბოსური სეპარატიზმის ერთ-ერთი ადრეული ფორმა არის რომანტიკული მეგობრობა ქალებს შორის[19]. ეს ფენომენი XVIII საუკუნეში, რომანტიზმის მოძრაობის აღზევებასთან ერთად გამოიკვეთა და დოკუმენტირებულია ძირითადად საშუალო და მაღალი კლასის განათლებულ ქალებს შორის. ამას რამდენიმე მიზეზი აქვს: ამ ქალებს მიუწვდებოდათ ხელი განათლებაზე, შეეძლოთ წერა, ჰქონდათ მოგზაურობის საშუალება და ასევე თავისუფალი დრო. მიუხედავად იმისა, რომ წერილები, რომლებსაც ეს ქალები ერთმანეთს წერდნენ (და რომლებიც ამ ფენომენის  დოკუმენტირებაში გვეხმარება), არ შეიცავს ექსპლიციტურ მინიშნებებს სექსუალურ ურთიერთობებზე, ბევრი მათგანი, რომანტიულთან ერთად, ცხადად ეროტიული ხასიათისაა. შემორჩენილი ისტორიული ცნობების მიხედვით, რომანტიული მეგობრების მხოლოდ ნაწილი ახერხებდა ერთად ცხოვრებას და კაცებისგან ეკონომიკურად და სოციალურად გამოყოფას. ამგვარი გამოყოფა უშუალოდ ქცევის და ცხოვრების სტილის დონეზე მალევე გამოიკვეთა ამერიკაში, ნიუ ინგლენდში. სწორედ აქ, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ჩნდება „ბოსტონური ქორწინების“ ფენომენი.

„ბოსტონური ქორწინებები“ ორ ქალს შორის ხანგრძლივ, მონოგამიურ კავშირებს წარმოადგენდა და ბევრი რამით ჰგავდა ქორწინებას თავისი ტრადიციული გაგებით. რაც მთავარია, ის საშუალებას აძლევდა ქალებს, რომ ეკონომიკურადაც დაეჭირათ მხარი ერთმანეთისთვის და გადაწყვეტილება საკუთარ ცხოვრებაზე თავად მიეღოთ, რაც ასე არ იქნებოდა კაცთან ქორწინების შემთხვევაში. ის, რომ ბოსტონური ქორწინებები მეტნაკლებად სოციალურად მიღებული იყო, გამომდინარეობდა ქალების ზოგადი სექსუალური პასიურობისა და ფრიგიდულობის დაშვებიდან, რაც ხაზს უსვამდა იმას, რომ ამ ტიპის კავშირში მყოფი ქალები, ვერ იქნებოდნენ რაიმე სახის სექსუალურ ინტერაქციაში ჩართულები. ეს იმის დამსახურებაცაა, რომ სექსოლოგებს ჯერ არ დაეწყოთ „სექსუალური ინვერსიის“[20] შესახებ გამაფრთხილებელი ნაშრომების აქტიურად წერა.

1. ლესბოსური სეპარატიზმი მეორე ტალღის ფემინიზმში

ლესბოსური სეპარატიზმის იდეა, რადიკალი ფემინისტებისთვის ხშირად იყო პასუხი იმ იმედგაცრუებაზე, რომელიც კაცების მიერ შექმნილი და მართული კულტურის ირგვლივ ჩნდებოდა. ლესბოსელი ფემინისტებისთვის ცხადი იყო, რომ არსებულ სისტემაში კაცები პარაზიტული ცხოვრების წესს მისდევენ, და საზრდოობენ ქალების ეკონომიკური (მაგალითად: აუნაზღაურებელი შრომა), სექსუალური და სოციალური რესურსებით. მათი აზრით, სწორედ ამიტომ იწყებოდა კაცებში საყოველთაო პანიკა, როდესაც ქალები ფემინისტური თვითგამორკვევის ეტაპზე გადადიოდნენ.[21]  ყველა პრობლემის ძირად პატრიარქატის აღქმა აადვილებდა იმის გააზრებას, რომ შეიძლება, გამოსავლად იქცეს ლესბოსელობა (რომელიც თავის თავში სეპარატიზმის ფორმაა) - ანუ კაცთან ყველაზე მნიშვნელოვანი ტრანზაქციების შეწყვეტა. ისინი თვლიდნენ, რომ სწორედ სეპარაციის გზით შეიძლება ახალი, ქალთა კულტურის შექმნა, რომელიც ქალების ღირებულებებს დაეფუძნება. მიუხედავად იმისა, რომ ფრუსტრაცია და გადაწყვეტილება კაცებისგან გამოყოფის შესახებ მანამდეც იკვეთებოდა, ლესბოსელი ფემინისტები პირველები იყვნენ, ვინც ამ გამოცდილებებიდან არამხოლოდ თანმიმდევრული (თუმცაღა ხარვეზების შემცველი) იდეოლოგია გამოადნო, არამედ მისი პრაქტიკაში განხორციელებაც სცადა. ეს პირველ რიგში, ცალკე ქალთა კულტურის ჩამოყალიბებას გულისხმობდა, რაც მოიცავდა ლიტერატურას, პერიოდულ გამოცემებს, ქალთა მუსიკას, წიგნების მაღაზიებს, ბარებს, ფესტივალებს, ფემინიზირებულ, ჩაგვრისგან თავისუფალ ენას (მაგალითად, ქალის აღმნიშვნელი სიტყვები wimmin, womyn მიღებული wo-man-ის ნაცვლად), ქალთა სივრცეები, როგორიც  ექსკლუზიურად ქალებისთვის იყო ორგანიზებული -მუსიკალური ფესტივალები, ცნობიერების ჯგუფები და  ბევრი სხვა რამ, მათ შორის - ლესბოსური კომუნაც. ლესბოსელი ფემინისტების კოლექტივმა the Furies კომუნა 1971 წელს შექმნა. კოლექტივი ამავე სახელწოდების გაზეთსაც გამოსცემდა 1972-1973 წლებში, თუმცა, თავად კომუნამ გაზეთამდე ერთი წლით ადრე შეწყვიტა არსებობა. როგორც რიტა მეი ბრაუნი, კოლექტივის ერთ-ერთი დამფუძნებელი ყვება, „ქალთა სახლის“ დაარსების მიზეზი იყო ის, რომ ქალებს, კაცების ჩარევის გარეშე მისცემოდათ თვითგამორკვევის საშუალება. კომუნაში შემუშავებული იყო ურთიერთმხარდაჭერის სისტემა, რომელიც რესურსების თანაბრად, საჭიროებისამებრ განაწილებას მოიაზრებდა და ისეთ პრაქტიკულ საკითხებში დახმარებას, როგორიც მანქანის შეკეთება (რაშიც ქალებს, როგორც წესი მეტ ფულს ახდევინებდნენ ხოლმე) ან ბავშვების მოვლაა. ბრაუნის თქმით, the Furies მიერ დაარსებული კომუნის მაგალითზე კიდევ ბევრი ასეთი სახლი გაჩნდა, და ეს ჯაჭვური რეაქცია დაახლოებით ათწლეულის განმავლობაში გრძელდებოდა. ამ სახლების ნაწილს სპეციფიკური ფოკუსი ჰქონდა, სხვები კი უბრალოდ ერთმანეთისთვის უსაფრთხო სივრცის შესაქმნელად შეკრებილი ქალების სახლებს წარმოადგენდა.[22] საინტერესოა, რომ ლესბოსელ ფემინისტებს სჯეროდათ, რომ ასეთი სივრცეების ერთობლიობა შექმნიდა „ლესბოსურ ნაციას“ (lesbian nation). თუმცა სიხისტემ და ექსკლუზიურობამ, რომელზეც წინა თავში ვისაუბრეთ, წყალი შეუყენა მოძრაობას და ბევრი ლესბოსელის უკმაყოფილება გამოიწვია.

მიუხედავად შეცდომებისა, ლესბოსელმა ფემინისტებმა მნიშვნელოვანი გამოცდილება დაგვიტოვეს. მათი მთავარი არგუმენტი პატრიარქალური ინსტიტუციებისგან გამოყოფის შესახებ, დღესაც მნიშვნელოვანია.

„სეპარაციის/გამოყოფის ფორმა უამრავია თავისი ვარიაციებით,იქნება ეს განქორწინება, ექსკლუზიური სეპარატისტული ლესბოსური კომუნები, ოჯახში ძალადობის მსხვერპლი ქალების თავშესაფრები თუ ალქაჯების ქოვენები, გენდერული კვლევების პროგრამები, ქალთა ბარები და აბორტის უფლება.“

ფემინისტური სეპარატიზმის მიზანი ძალაუფლების არათანაბარ გადანაწილებასთან დაპირისპირებაა, რაც, მერლინ ფრაის აზრით, პირდაპირ გამოიხატება რესურსებზე ასიმეტრიულ მისაწვდომობაში, მაგალითად: ამერიკის პრეზიდენტს ყველაზე მიუწვდება ხელი, მასზე კი თითქმის არავის, იგივე ეხება ყველა ადამიანს, რომელსაც სხვაზე მეტი ეკონომიკური და პოლიტიკური რესურსი აქვს.

საქართველოში დღეს, სწორედ ზემოხსენებული მოსაზრებიდან გამომდინარე, სეპარაციაზე საუბარი ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია. გენდერული თანასწორობის მეინსტრიმული გაგება ხშირად გვაიძულებს, რომ ქალების გაძლიერებაზე ზრუნვის ნაცვლად, ვიმუშაოთ პროცესებში კაცების ჩართულობაზე, მათ გაძლიერებაზე, რაც ქალებს ისევ ასიმეტრიულად მცირე რესურსების ამარა ტოვებს. ქართული ფემინისტური ჯგუფები, სადაც გადაწყვეტილების მიმღებ ბირთვში არ არიან სისგენდერი[23] კაცები ჩართული, ფემინისტური სეპარატიზმის მაგალითია, რომელიც ამ ჯგუფებს საშუალებას აძლევს ქალთა საჭიროებებზე მორგებული ფემინისტური დღის წესრიგი შეიმუშაონ. ანალოგიური პრინციპი მოქმედებს ქალებისთვის ექსკლუზიური ღონისძიებების ჩატარების შემთხვევაში.

საქართველოში, მსგავსი ღონისძიებების და ჯგუფების აუცილებლობა და ამ აუცილებლობაზე კაცი ადამიანის უფლებათა დამცველების რეაქცია საჯარო განხილვის საგანი 2014 წელს გახდა, როდესაც ქალმა აქტივისტებმა, საქართველოში მძვინვარე ფემიციდთან დაკავშირებით გაფართოებული შეხვედრის გამართვა გადაწყვიტეს და ჩათვალეს საჭიროდ, რომ ამ შეხვედრას სისგენდერი კაცების გარეშე უნდა ჩაევლო. ამ გადაწყვეტილების არგუმენტი ისევე, როგორც ფემინისტური ჯგუფების ბირთვში კაცების არჩართვის არგუმენტი, გახლდათ ის, რომ საქართველოში ძალიან ცოტა სივრცეა, სადაც ქალებს შეუძლიათ ერთმანეთთან საუბარი და გადაწყვეტილების მიღება კაცების ჩარევის გარეშე. საინტერესოა, რომ სხვა ჯგუფების (ეთნიკური, რელიგიური უმცირესობები ან თუნდაც ლგბტ თემი) თვითგამორკვევის პროცესში სხვა იდენტობების მატარებელი ადამიანების და ჯგუფების უშუალოდ ჩართვა ხშირად არ მოითხოვება, ქალების შემთხვევაში კი მუდამ პირიქით ხდება. ითვლება, რომ გენდერული თანასწორობის მისაღწევად აუცილებელია, ქალებმა რესურსები კაცებს გაუყონ, ეს უკანასკნელნი კი გადამწყვეტ როლს თამაშობდნენ ქალთა ჯგუფების და მოძრაობების დღის წესრიგში. იმ შემთხვევაში, თუკი ქალები სურვილს აცხადებენ, რესურსები თავად განკარგონ, მათ, როგორც წესი, მატრიარქატის დამკვიდრებისკენ სწრაფვა ბრალდებათ, რაც თავის თავში გენდერული თანასწორობის საწინააღმდეგოდ ითვლება.

ზემოხსენებული შემთხვევა, რომელიც 2014 წლის 25 ნოემბერს ფემიციდის წინააღმდეგ ფართომასშტაბიან აქციაში გადაიზარდა, ფემინისტური სეპარაციის წარმატებულობის მნიშვნელოვანი მაგალითია, რომელიც ქალებს აძლევს იმის რწმენას, რომ მათ თავად შეუძლიათ მართონ რესურსები და მიაღწიონ წარმატებას.

1. დასკვნა

ქალებს შორის სოლიდარობის შესაძლებლობის, პატრიარქალური ინსტიტუციებისგან გამოყოფისა და მათი კრიტიკის ისევე, როგორც საკუთარი იდენტობის პოლიტიკურად პოზიციონირების მოსაზრებები, რომელთა გარშემოც 1970-იან წლებში ლესბოსელი ფემინისტები გაერთიანდნენ, დღევანდელი, მკაფიო დღის წესრიგს მოკლებული ქართული ფემინიზმისთვის, შეიძლება, მნიშვნელოვანი  გახდეს.

მნიშვნელოვანია, რადიკალური პოზიციიდან მოხდეს „გენდერული თანასწორობის“ ფართოდ გავრცელებული კონცეპტის კრიტიკა, რადგან ეს ცნება ხშირად გვიბიძგებს ძალაუფლების ასიმეტრიული გადანაწილების ჩარჩოში დავრჩეთ, ქალებს კი რესურსებზე ხელმისაწვდომობას რეალურად არ უზრდის. ანალოგიურად, სეპარაცია მნიშვნელოვანია ლესბოსელებისთვისაც, რადგან ქოლგა ლგბტ ორგანიზაციებში რესურსების გადანაწილება მუდამ არათანაბარია და გეი კაცების მიერ არის დომინირებული.

ამგვარად, ფემინისტური სეპარაციის მნიშვნელობის გააზრება და მისი პრაქტიკაში გატარება ქართველი ფემინისტებისთვის (მათ შორის ლესბოსელი ფემინისტებისთვის) სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ისეთი ქალთა მოძრაობის ჩამოსაყალიბებლად, სადაც დღის წესრიგი სწორედ ქალების მიერ იქნება შედგენილი და რესურსების მართვაც მჩაგვრელების მინიმალური ჩართულობით მოხდება.

შესაძლოა, სიტყვა „სეპარატიზმის“ რადიკალურმა ჟღერადობამ ბევრი ლიბერალი/მეინსტრიმ ფემინისტი დააფრთხოს, თუმცა ფემინისტების დიდი ნაწილი, შეიძლება გაუაზრებლად, ამგვარ სეპარაციას ისედაც მიმართავს კაცებისა და კაცებით დომინირებული სივრცეებისა და ინსტიტუციებისგან, მაგალითად, როდესაც ქმიან ჯგუფებს, სადაც გადაწყვეტილების მიმღებ ბირთვში მხოლოდ ქალები არიან ჩართულები, ან ხელს უჭერენ ქალების მიერ წამოწყებულ ინიციატივებს, დისკუსიებში არ იყენებენ სექსიზმს სხვა ქალების მიმართ და ა.შ.   სეპარაციის პრაქტიკებიც არ შემოიფარგლება მაინც და მაინც ლესბოსური კომუნების დაარსებით, არამედ მოიცავს ნებისმიერი ტიპის ქცევას, გადაწყვეტილებას, რომლითაც ქალი სამუდამოდ ან დროებით კაცთან რაღაცა ტიპის ინტერაქციაზე ამბობს უარს. ასეთი პრაქტიკების გამოყენება გაცნობიერებულად და სისტემურად წარმოადგენს ქალთა გათავისუფლების სტრატეგიას. სეპარაცია ძალაუფლების არსებულ სისტემასთან დაპირისპირების ფორმაა, მჩაგვრელის მხრიდან ჩვენზე კონტროლის შემცირების და მოძრაობაში სოლიდარობის ჩამოყალიბების საშუალება.

სტატია დაწერილია პროექტ "ფემინსტრიმის" ფარგლებში.