მაშინ, როდესაც ადამიანი იძულებულია არჩევანი გააკეთოს, ერთი მხრივ, მომქანცველ ექსპლუატაციურ შრომასა და მეორე მხრივ, შიმშილს შორის; მაშინ, როდესაც თუ მუშაობ, განწირული ხარ გრძელი სამუშაო დღისთვის და თუ არა – შიმშილისთვის, პირველ ჯგუფს წართმეული აქვს დასვენება ზედმეტი შრომისა და ექსპლუატაციის გამო, ხოლო მეორე კი დასვენებით ისჯება უმუშევრობის გამო.
შევეცდები ამ სტატიაში წარმოვაჩინო დროის პოლიტიკურობა და დასვენების რადიკალური განზომილება. შემდეგ, ვცდი ვუპასუხო კითხვას, თუ რა კავშირია დასვენების დროის კოლონიზაციას, დასაქმებულთა ექსპლუატაციასა და ქალთა ჩაგვრას შორის.
ისეთი სახელმწიფო პოლიტიკა, რომელიც უუნაროა შექმნას სამუშაო ადგილები, უზრუნველყოს საკუთარი მოქალაქეებისთვის ღირსეული შრომის პირობები და ადეკვატური სოციალური დაცვის მექანიზმები, წარმოშობს სასოწარკვეთილ მდგომარეობას, რაც ადამიანებს აიძულებს დათანხმდნენ უკიდურესად გაუსაძლის შრომის პირობებს, რათა არ დარჩნენ გადარჩენისთვის საჭირო საარსებო წყაროს გარეშე. ასეთი შრომა, რომელიც გადარჩენისთვის ანუ “საჭიროებისთვის” სრულდება, საზოგადოების ნაკლებად პრივილეგირებული ფენების ხვედრია. თავისუფლება კი იწყება იქ, სადაც საჭიროების სფერო მთავრდება.
მაინც რატომ და როდის გახდა საჭირო გრძელი სამუშაო დღე? თავდაპირველად ინდუსტირიებში დასაქმებულ მუშებს არანაირი სურვილი არ ჰქონდათ, ემუშავათ მთელი დღე ან თუნდაც იმაზე მეტი დრო, ვიდრე ეს მათ სჭირდებოდათ გადარჩენისთვის საკმარისი საარსებო წყაროს მოსაპოვებლად. შედეგად, ბევრი პირველი ტალღის ქარხანა გაკოტრდა. გამოსავლის ძიებაში ინდუსტრიულმა კაპიტალისტებმა გადაწყვიტეს მუშებისთვის მიზერული ანაზღაურების გადახდა, რამაც იძულებული გახადა დასაქმებული ემუშავა უფრო მეტი საათი, რათა თავის სარჩენად ანუ “საჭიროებისთვის” საკმარისი ანაზღაურება გამოემუშავებინა (Gorz: 1989). ამასთანავე, კაპიტალისტების მიერ კონსტრუირდა ჰეგემონური შრომის მორალი, რომლის მიხედვითაც ზედმეტი შრომისადმი მუშების წინააღმდეგობა, სახელდებოდა როგორც “სიზარმაცე”. ბ. რასელი (1932) ჰყვება, თუ როგორი შოკის მომგვრელია პრივილეგირებული ფენისთვის მუშათა კლასის დასვენების იდეა და როგორ იქმნება მითი იმის შესახებ, რომ თითქოს ღარიბებმა არ იციან, როგორ გაატარონ “დასვენების” დრო და რა უყონ მას. ამგვარად “დასვენება” საზოგადოების ნაკლებად პრივილეგირებული ფენებისთვის ხელმისაწვდომი ხდება მხოლოდ სასჯელის სახით – ანუ უმუშევრობის შედეგად.
შრომის თანამედროვე სტანდარტის, 8 საათიანი სამუშაო დღისა და 5 დღიანი სამუშაო კვირის შექმნისას, ტრადიციულად დასაქმებულად მოიაზრებოდა კაცი, ვისთვისაც საშინაო საქმეებს ასრულებდა ქალი (Weeks: 2009). კაცი რომ ყოფილიყო აუნაზღაურებელი საშინაო საქმისთვის პასუხისმგებელი, რთული წარმოსადგენია, რომ მისგან ვინმეს საჯარო სივრცეშიც 8 საათიანი შრომის მოლოდინი ჰქონოდა.
დღეს, როდესაც თანამედროვე ტექნოლოგიები განვითარდა, რატომაა 100 წლის წინ დაწესებული 8 საათიანი სამუშაო დღის სტანდარტი კვლავ აქტუალური? უფრო მეტიც, რატომ უწევს დასაქმებულთა დიდ ნაწილს ზედმეტი სამუშაო საათები შრომა? დასაქმებული არ მუშაობს მხოლოდ საკუთარი ანაზღაურებისთვის, არამედ დამსაქმებლისთვისაც, რომელიც სარგებელს პოულობს ზედმეტი სამუშაო საათების შედეგად. ჩვენი სამუშაო დღე არ არის მხოლოდ ჩვენი საჭიროებით განსაზღვრული, არამედ შედგება “საზოგადოებრივად აუცილებელი სამუშაო დროისა” და “ზედმეტი სამუშაო დროისგან.” 21-ე საუკუნეში თანამედროვე ტექნოლოგიები იძლევა იმის საშუალებას, რომ დასაქმებულმა უფრო ნაკლები დრო დაუთმოს საჭიროებისთვის შრომას, მაგრამ ეს ასე არ ხდება. რატომ? მიუხედავად იმისა, რომ შემცირდა სახმარი ღირებულების წარმოებისთვის საჭირო “საზოგადოებრივად აუცილებელი სამუშაო დრო”, არ შემცირდა მსხვილი მეწარმის მადა, ხოლო ზედმეტი ღირებულების მასშტაბები, პირიქით გაიზარდა. შედეგად, დასაქმებული კვლავ აგრძელებს ხანგრძლივი დროის სამუშაოზე გატარებას გადარჩენისთვის აუცილებელი საარსებო წყაროს მოლოდინში. ამასთანავე, ერთი დასაქმებულის ზედმეტი სამუშაო საათები, სხვა მოქალაქეების დასაქმების გარეშე დარჩენას ნიშნავს. მოკლე სამუშაო დღე კი – მეტი სამუშაო ადგილის გაჩენას. რატომ სჭირდება ამ ეკონომიკურ სისტემას ასეთი კონტრასტი? ამ კონტრასტის მეშვეობით იბადება უმუშევრობის სასოწარკვეთა, რაც თავის მხრივ აიძულებს ადამიანს დათანხმდეს ნებისმიერ ექსპლუატაციურ სამუშაო პირობებს.
რადიკალური დასვენება
ძველ საბერძნეთში შრომის არათანაბარი გადანაწილების წყალობით მხოლოდ მოქალაქეებს (კაცებს) ჰქონდათ დასვენების პრივილეგია. ფეოდალიზმის დროს – არისტოკრატიას. ახლა, კაპიტალისტური ნეოლიბერალიზმის ეპოქაში, დასვენების დრო კვლავ პრივილეგირებული ფენების ხელშია და მისი ყიდვაც შესაძლებელია. ერთმანეთისგან უნდა განვასხვავოთ დასვენება და თავისუფალი დრო. მომქანცველი სამუშაო დღის შემდეგ, სამუშაო ძალების აღდგენის მიზნით, პასიურად გატარებული დრო (მაგ. ტელევიზორთან, შოპინგში, კაფეში, თუ კინოში) არ არის რადიკალური დასვენება, არამედ თავისუფალი დროა, რომელიც უფრო მეტად მიდრეკილია დროის მომხმარებლური ხარჯვისკენ, ვიდრე მისი შენახვისკენ (Shippen: 2014). ამგვარად, ჩვენ ვყიდით არა მარტო საკუთარ შრომას, არამედ თავისუფალ დროსაც. დასვენების რადიკალური იდეა კი ამგვარი მომხმარებლური კულტურისა და ეკონომიკური რაციონალურობის მიღმაა.
თუ ვთანხმდებით, რომ დრო საერთო კოლექტიური რესურსია, მაშინ ის თანაბრად უნდა იყოს გადანაწილებული ადამიანებს შორის. უთანასწორო საზოგადოებაში კი, ნაკლებად პრივილეგირებული ფენა განწირულია გადარჩენისთვის ანუ “საჭიროებისთვის” შრომისთვის. მაგალითად ზვარელ მუშას, რომელიც ძირითადად კვირაში 7 დღე მუშაობს და ავადმყოფობის უფლებაც არ აქვს, წართმეული აქვს ადამიანური თავისუფლება, იცხოვროს და იფიქროს საჭიროების ფარგლებს მიღმა.
ძველ საბერძნეთში შრომა, რომლის მიზანიც მხოლოდ გადარჩენისთვის საარსებო წყაროს მოპოვება იყო, ითვლებოდა დამამცირებლად და განკუთვნილი იყო ქალებისა და მონებისთვის. შრომა მონურ საქმიანობად მიიჩნეოდა, იმიტომ კი არა, რომ მას ასრულებდნენ ქალები და მონები; პირიქით, ის იყო განკუთვნილი ქალებისა და მონებისთვის სწორედ იმიტომ, რომ საჭიროებისთვის შრომა დამონების ტოლფასი იყო (Gorz: 1989). შრომის ამგვარი უთანასწორო გადანაწილება კაც-მოქალაქეს ათავისუფლებდა საჭიროებისთვის შრომისგან და შესაძლებლობას აძლევდა, რომ თავისუფალ დროს დაკავებულიყო საერთო საკეთილდღეო საქმით – პოლიტიკითა და ფილოსოფიით.
პრივილეგირებული ფენის წარმომადგენელმა კაცებმა იმიტომ მოახერხეს საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზება, რომ ჰყავდათ ოჯახის წევრი ქალები და ნაკლებად პრივილეგირებული ფენების წარმომადგენლები, რომლებიც მათ ნაცვლად შრომობდნენ საჭიროებისთვის. ამგვარად, კაცების ჩართულობა საჯარო სივრცეში დიდწილად დამოკიდებული იყო უთანასწორო ურთიერთობებზე.
გავრცელებული მოსაზრებით, იმისათვის, რომ ქალებმაც მოიპოვონ ამგვარი თავისუფლება, “საჭიროებების” სფერო სხვებთან უნდა გადაამისამართონ. ასეც მოხდა – მანამდე აუნაზღაურებელი საშინაო შრომა და მზრუნველობა გახდა საბაზრო პროდუქტი და ეკონომიკური რაციონალურობის ფარგლებში მოექცა. საშინაო შრომის კომოდიფიკაციის შედეგად, უფრო მეტად პრივილეგირებული ფენის წარმომადგენლს შეუძლია დასვენების დრო იყიდოს ნაკლებად პრივილეგირებული ქალებისგან, რომელთაც არ გააჩნიათ სახსრები, რომ ეს შრომა სხვასთან გადაამისამართონ. იმის ნაცვლად, რომ ერთი მხრივ, სახელმწიფოს სოციალური პოლიტიკა იყოს მორგებული ქალთა საჭიროებებს და მეორე მხრივ, კაცებმა გაიზიარონ საშინაო შრომა, იგი გადავიდა დამლაგებლების, ძიძებისა და ოჯახის წევრი უფროსი თაობის ქალების ხელში. ამგვარად, მდიდარ წყვილებს მარტივად შეუძლიათ თავიდან აიცილონ საშინაო შრომის პოლიტიკის გარშემო წარმოქმნილი უთანხმოება – ისინი უბრალოდ დაიქირავებენ ნაკლებად პრივილეგირებულ ქალს, რომელიც მათ ნაცვლად შეასრულებს საშინაო საქმეს. ეს ინდივიდუალური და მოკლევადიანი გამოსავალია, რომელიც არ ცვლის მაკრო დონეზე სტრუქტურულ უთანასწორობას და საშინაო შრომის ჯაფას ყველა ფენის ქალს ერთნაირად არ უმსუბუქებს. ამასთან ერთად, ისევ და ისევ ქალები ასრულებენ თუნდაც სოციალიზებულ და კომოდიფიცირებულ საშინაო შრომას, რაც კვლავაწარმოებს შრომის გენდერულ გადანაწილებას.
ვინაიდან ჩვენ არა ვართ თვითკმარი ინდივიდები, შრომის გადანაწილება გარდაუვალია. თვითკმარი რომ ვიყოთ, არ იარსებებდა საზოგადოება და ჩვენ ვიქნებოდით შემოფარგლული მხოლოდ საჭიროებისთვის შრომით. თუმცა, აუცილებელია ერთმანეთისგან გავმიჯნოთ შრომის საზოგადოებრივი გადანაწილება და შრომის დეტალური გადანაწილება. შრომის დეტალური გადანაწილება სამუშაოს ჰყოფს ამოცანებად, უზრუნველყოფს ეფექტურობას მოკლე დროში და ათავისუფლებს დასვენების დროს, თუმცა საზოგადოებაში არსებული უთანასწორობა განაპირობებს შრომის საზოგადოებრივ გადანაწილებას, რომელიც განსაზღვრავს საზოგადოების რომელ ფენას ხელეწიფება დასვენების ყიდვა რომელი ფენის, გენდერისა თუ რასის წარმომადგენლისგან, რომელთა საქმიანობაც მარკირებულია ამ იდენტობებით. ამგვარად, უთანასწორო საზოგადოებაში საჭიროებისთვის შრომის აუცილებლობა ნაკლებად პრივილეგირებული ფენებისა და კერძოდ, ქალების ხვედრი ხდება, რაც მათი ადამიანურობის უარყოფის ტოლფასია.
მოკლე სამუშაო საათები, საშინაო შრომის თანაზიარობა და ქალთა საჭიროებებს მორგებული სახელმწიფოს სოციალური პოლიტიკა შესაძლებელს გახდის დროის საერთო რესურსის თანაბრად გადანაწილებას, ნაკლებად პრივილეგირებული ჯგუფების საჭიროების ბორკილებიდან გათავისუფლებას და მათი შესაძლებლობების განვითარებას. თუმცა, აქვე ვაღიარებ, რომ დროის კაპიტალისგან დეკოლონიზაცია რადიკალური მოთხოვნაა, რადგან ამ სისტემაში სხვაგვარი რეალობა წარმოუდგენელია.
ბიბლიოგრაფია:
Gorz, A. (1989). Critique of Economic Reason. London: Verso.
Russell, B. (1932). In Praise of Idleness, retrieved from http://www.zpub.com/notes/idle.html
Shippen, N. M. (2014). Decolonizing Time: Work, Leisure and Freedom. New York: Palgrave Macmillan.
Weeks, K. (2009). “Hours for What We Will”: Work, Family and the Movement for Shorter Hours. Feminist Studies, 35 (1), 101-127.