სომხეთის დეკოლონიზება: მეტროპოლი და პერიფერია პოსტსოციალიზმის ხანაში

დღესდღეობით სომხეთში ბევრ საპროტესტო გამოსვლაზე, პოლიციასთან შეტაკებისას, მმართველი რესპუბლიკური პარტიისადმი თუ, ზოგადად, ხელისუფლების წარმომადგენლებისადმი სკანდირებულ ლოზუნგებში თითქმის ყოველთვის, თითქოსდა გარდაუვლად, გარკვეული გამოხატვის ფორმა იჩენს ხოლმე თავს. ეს არის ბრალდების ენა, რომელიც ყალიბდება არა აუცილებლად პოლიტიკურ მოთხოვნებზე დაყრდნობით, არამედ – შერცხვენის საფუძველზე. Amot, Amot! (სირცხვილი! სირცხვილი!), გაიძახიან პროტესტის მონაწილეები. ზოგჯერ კი ეს შემარცხვენელი ბრალდებები ვიწროვდება და უფრო პირადული შეძახილების სახეს იღებს: „თურქებო! თქვენ თურქები ხართ! თქვენი თავის არ გრცხვენიათ?!“ თურქები, რა თქმა უნდა, არიან სომხების საუკუნო მტრები – 1915 წლის გენოციდის დამნაშავეები. ეს შემარცხვენელი შეძახილები პოსტსოციალისტურ რესპუბლიკაში ფართოდ გავრცელებული გრძნობის გამოხატვის ფორმად დამკვიდრდა. დღევანდელი პოლიტიკური და ეკონომიკური ელიტა უსირცხვილო გამოჯავრებაა იმისა, რაც დამოუკიდებელი სომხეთის მთავრობა 1991 წელს უნდა ყოფილიყო. ბოლო რამდენიმე წელია, ქვეყანაში დეკოლონიზაციის პროცესები მიმდინარეობს გრასრუტ მოძრაობების დონეზე. პოპულარული ინიციატივები, როგორებიცაა Menq enq mer yerkiry (ჩვენ ვართ ჩვენი ქვეყანა) და Nor Hayasdan (ახალი სომხეთი), მიუთითებს ისეთი პროცესების წამოწყებას, რომელსაც მაინცდამაინც დეკოლონიზაციად ყოველთვის არ მოიხსენიებენ, თუმცა ამგვარად კი გამოიყურება.

ეს დეკოლონიზაციის პროექტები სათავეს იღებს 2012 წლიდან, როდესაც აქტივისტებმა ერევნის ცენტრალურ უბანში მაშტოცის პარკი დაიკავეს. მაშტოცის პარკის მოძრაობა და ოკუპაცია მაშინ დაიწყო, როცა ქალაქის ხელმძღვანელობამ ერევნის ცენტრში (წინათ აბოვიანის ქუჩა) მდებარე ბუტიკები მფლობელებთან მოლაპარაკების საფუძველზე პარკის ტერიტორიაზე გადაიტანა (მაშტოცის გამზირი, არამის ქუჩა). ვინაიდან პარკი საზოგადოებრივი საკუთრება იყო, აქტივისტებმა ეს პროცესი არა მხოლოდ მორიგი მწვანე ზონის განადგურებად, არამედ საზოგადოებრივი სივრცის ხელყოფად აღიქვეს. მათ შექმნეს პიკეტირების ზოლი და ამ გზით შეაფერხეს ახალი სავაჭრო ზონის მშენებლობა – ბეტონმზიდ სატვირთოებს შესასვლელი გზა გადაუკეტეს. მაშტოცის პარკის მოძრაობა მისი საზოგადოებრივ საკუთრებაში დარჩენის მოთხოვნით დაიწყო. თუმცა, მალევე იქცა კორუფციისა და ოლიგარქიული კლასის არაკანონიერი ქმედებების საწინააღმდეგო მოძრაობად; კლასისა, რომელიც პოსტსაბჭოთა პერიოდში მოვიდა ძალაუფლებაში.

წიგნში „ბედკრულნი ამა ქვეყნისა“ ფრანც ფანონი, რომელიც პოსტკოლონიური აზრის ერთ-ერთ ფუძემდებლად მიიჩნევა, სვამს კითხვას: „როდის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სიტუაცია მომწიფებულია ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობისთვის? რა უნდა იყოს მოქმედების პირველი ნაბიჯი? რადგან დეკოლონიზაცია სხვადასხვა ფორმით ვლინდება, საღი აზრი მერყეობს და თავს იკავებს განაცხადოს, თუ რა არის ჭეშმარიტი დეკოლონიზაცია და რა – არა“ (2004: 21). ფანონი თავის ადრეულ ნაშრომში „შავი კანი, თეთრი ნიღაბი“ განსაკუთრებულად ინტერესდება კოლონიალიზაციის პათოლოგიით, რომელიც ყალიბდება ისეთ ძალადობრივ გარემოში, რასაც კოლონიზატორები ქმნიდნენ შავკანიანებისთვის, ან, უფრო ზოგადად, კოლონიზებულებისთვის. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, პათოლოგიით, რომელიც წარმოიქმნება კოლონიურ ვითარებაში მეტროპოლსა და პერიფერიას შორის შექმნილი ასიმეტრიული ურთიერთობების შედეგად (2008).

ამ სტატიაში კოლონიურ ურთიერთობას განვიხილავ საკმაოდ განსხვავებულ – არა პოსტკოლონიალურ, არამედ პოსტსოციალისტურ, უფრო კონკრეტულად კი, სომხეთის პოსტსოციალისტური რესპუბლიკის კონტექსტში. სომხები თავიანთი ისტორიის განმავლობაში იყვნენ კოლონიზებულნი, რეკოლონიზებულნი და ნეოკოლონიზებულნი. ფანონისეულ ტენდენციაზე დაყრდნობით, სომხეთი ისტორიულად ჩამოყალიბდა, როგორც კოლონიზებული ქვეყანა, თუმცა არ გაუვლია ის გზები, რაც დასავლური იმპერიალიზმის სისტემაში მყოფმა ქვეყნებმა გაიარეს. სომხეთის ეროვნული იდენტობა და თვითმყოფადობის განცდა ყალიბდებოდა მასზე ძლიერი ჯარების მუდმივი და საშიში მუქარის ქვეშ. სომხეთის ყველაზე ძველ მითში მოთხრობილია გოლიათი ჰაიკის ამბავი, რომელიც მშვილდ-ისრის განსაკუთრებულად მარჯვედ გამოყენების წყალობით ამარცხებს ბელს, ასევე გიგანტსა და მებრძოლს, რომლის უზარმაზარმა ლაშქარმა წარღვნის შემდეგ ახალი მსოფლიოს ყველა მიწა და მცხოვრები დაიპყრო. ამ მითის მიუხედავად, სომხეთი სხვადასხვა იმპერიის ნაწილი იყო – სპარსეთიდან დაწყებული, მონღოლეთითა და ოსმალეთით გაგრძელებული და საბჭოთა კავშირით დამთავრებული.

თუმცა, ეს უკანასკნელი უდავოდ და აუცილებლად არ აღიქმებოდა, როგორც კოლონიზატორი.

ასე იყო მანამ, სანამ 2012 წლიდან რუსეთი ცდილობდა სომხეთის დარწმუნებას, ევრაზიული ეკონომიკური კავშირის (EEU) წევრი ქვეყანა გამხდარიყო. EEU საბაჟო და სავაჭრო კავშირია, რომელიც ყოფილი საბჭოთა ბანაკის წევრი ქვეყნების ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინტეგრაციას ცდილობს. სომხეთი ევრაზიული ეკონომიკური კავშირის წევრი ქვეყანა გახდა 2015 წელს, დათანხმდა რა იმ პირობებს, რომ მოუწევს ევრაზიული კავშირის არაწევრი ქვეყნებიდან იმპორტირებულ რესურსებზე უფრო მაღალი ტარიფის გადახდა – რათა დანარჩენი წევრი ქვეყნების (რუსეთი, ბელარუსი, ყირგიზეთი და ყაზახეთი) ტარიფებს დაემორჩილოს  – და, ამასთან ერთად,  საგარეო ვაჭრობის ამ ქვეყნების ბაზრებისკენ რეორიენტირება. ევრაზიულმა კავშირმა გავლენა მოახდინა სომხეთის სხვა გლობალურ პარტნიორებთან სავაჭრო ურთიერთობების პოტენციალზე; მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში გაწევრიანების შესაძლებლობაზე; სავაჭრო ურთიერთობების კუთხით, შედარებით სტაბილურ ევროპასთან ჩამოშორებასა და ეკონომიკურად არამდგრად რუსეთთან დაახლოებაზე[1]. ამის პარალელურად, სომხეთი ევროკავშირთანაც აწარმოებდა მოლაპარაკებებს პირობებსა და შეთანხმებებთან დაკავშირებით, უფრო კონკრეტულად კი, ევროკავშირის წევრ ქვეყნებთან იმპორტისა და ექსპორტის საბაზრო ლიბერალიზაციის თაობაზე. იმ დროს, როდესაც ზოგიერთი მემარჯვენე ნაციონალისტი გლოვობს და თან ხაზს უსვამს ევროპის მხრიდან წამოყენებულ პირობებს, ბევრი მემარცხენე აქტივისტი წუხს და აქტიურად აპროტესტებს სომხეთის შესვლას ევრაზიულ ეკონომიკურ კავშირში.

ისტორიის ამ კრიტიკულ მომენტში, როდესაც პოსტსოციალიზმის რეალობა და ორ ზენაციონალურ ალიანსს შორის სომხეთის მერყეობა გადაიკვეთა – კოლონიზაციის შეგრძნება კიდევ უფრო გაძლიერდა. ამ პროცესებმა ქვეყნის შიგნით ცენტრის და პერიფერიის განლაგების გადანაცვლება გამოიწვია. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სომხეთის კოლონიზაცია დღესდღეობით შეიძლება გავიგოთ არა მაინცდამაინც როგორც გარე საფრთხე, არამედ, როგორც შიდა საფრთხე. სომხეთის ე.წ. დეკოლონიზაციის პროექტში ჩართული ადამიანები იბრძვიან თავიანთივე ხელისუფლების – დამოუკიდებლობის მოპოვებისთანავე გამოჩენილი, ძალადობაზე მონოპოლიის მქონე მაფიოზური სახელმწიფოს – წინააღმდეგ, რომელსაც აქტივისტები ხშირად „კრიმინალურ კლანად“ მოიხსენიებენ.

ეს მაფიოზური სახელმწიფო კოლონიზაციის მთავარი ძალაა, რომელიც ერის თვითგანსაზღვრის, ავტონომიისა და გადარჩენის ყველანაირი პერსპექტივის წინააღმდეგ მუშაობს. ევროპას და რუსეთს, ორ სხვადასხვა მიმართულების მქონე ქვეყანას, თავიანთი ადგილი კი აქვთ კოლონიზაციის პროცესში, მაგრამ მთავარი პრობლემა მაინც სომხეთის მთავრობაა. ეს არის შიდა მტრების გაერთიანება, რომელიც წარმოუდგენელ გულგრილობას იჩენს თავისი ხალხის კეთილდღეობის მიმართ და გადაწყვეტილი აქვს სომხეთის მიწის, რესურსების, ეკონომიკური და პოლიტიკური უფლებამოსილებების გაყიდვა საკუთარი ჯიბეების გასქელების მიზნით.

პოსტსოციალიზმისა და პოსტკოლონიალიზმის შედარებისას, ყურადღება მათ შორის განსხვავებებზეა გასამახვილებელი, მით უმეტეს იმის გათვალისწინებით, რომ დასავლური იმპერია და საბჭოთა ხელისუფლება განსხვავებულ მმართველობის ფორმებს იყენებდნენ[2]. კატერინ ვერდერის მოსაზრებით, პოსტსოციალიზმის ფენომენის პოსტკოლონიური კვლევების საშუალებით შესწავლამ შესაძლოა ახალი მიმართულებები გახსნას: გამოავლინოს ძირითადი განსხვავებები იმ საშუალებებს შორის, რომლებსაც დასავლეთ ევროპისა და საბჭოთა კავშირის ქვეყნები კოლონიური დომინაციისთვის იყენებდნენ სატელიტურ და პერიფერიულ ადგილებში. საბჭოთა კავშირი წარმოების საშუალებების დაგროვებას „ძალის გადანაწილების“ მეშვეობით ახერხებდა, ახდენდა რა დაგროვების კაპიტალისტურ ფორმებზე დამოკიდებულებისგან იზოლაციას. საბჭოთა დაგროვების ფორმები იდეოლოგიური ტრანსფორმაციის გეგმებზე იყო დამყარებული[3], მაშინ როცა დასავლური იმპერია სამუშაო ძალისა და რესურსების მაქსიმალური ამოღებით იყო დაკავებული. გარდა ამისა, საბჭოთა კავშირი იწოდებოდა „ხალხთა იმპერიად“, რომელიც სტალინისტური პერიოდიდან დაწყებული ადგილობრივი ნაციონალური კულტურების განვითარებას უწყობდა ხელს ინტერნაციონალიზმის მიზნის განსახორციელებლად[4]. ეს საკმაოდ განსხვავდება ევროპული პროექტისგან, რომელიც კოლონიზებულის „უნიკალურ სხვად“ ფორმირებას ახდენდა – დატყვევებული ხორცი უარყოფდა ნებისმიერ საკუთარ შინაგან სივრცესა და კულტურას; ან, ამის საპირისპიროდ, ჰორტენს სპილერის (1987) სიტყვებით თუ ვიტყვით, ახდენდა  „სხვის სისტემატურ უარყოფას“. ფანონის თქმით კი, ეს ყველაფერი უბიძგებს კოლონიზებულს, მუდმივად დასვას კითხვა: „ვინ ვარ მე სინამდვილეში?“[5]

ამ სტატიაში აღვწერ ეთნოგრაფიული კვლევის შედეგებს, რომელიც 2012-2013 წლებში ერევანში ჩავატარე სომხეთის პოსტსოციალისტური გამოცდილების გაგების მიზნით. საველე სამუშაოს ჩატარებისას გავესაუბრე როგორც მემარჯვენე, ასევე მემარცხენე პოლიტიკური იდეოლოგიის წარმომადგენელ აქტივისტებსა და ჟურნალისტებს. გარდა ამისა, ვესწრებოდი აქციებს, პრესკონფერენციებსა და სხვა პოლიტიკურ ღონისძიებებს. ამ კვლევის ფარგლებში ვმუშაობდი კვლევის ასისტენტ ლუსინე თალალიანთან ერთად (2013 წლის თებერვლიდან 2013 წლის მაისამდე), რომელიც არის ვიზუალური არტისტი და გაერთიანება Queering Yerevan-ის თანადამფუძნებელი. მასთან ერთად 150 ინტერვიუ ჩავატარე ერევანში მცხოვრებ ოჯახებთან მთელი ქალაქის მასშტაბით. მე და თალალიანი სხვადასხვა უბანში კარდაკარ დავდიოდით, რათა გაგვერკვია, თუ რას ფიქრობდნენ ოჯახები ტრანსფორმაციაზე 20 წლის შემდეგ და, მათი აღქმით, რა როლი ჰქონდა ოჯახს ერისთვის დღევანდელობაში.

რესპონდენტთა უმრავლესობის მოსაზრებით, საბჭოთა პერიოდში სომხეთის იდენტობის შეგრძნება უარყოფილი კი არ იყო, არამედ ამ 70 წლის განმავლობაში განვითარების საშუალებაც კი ჰქონდა. საბჭოთა კავშირის როლი ხშირად განიხილებოდა, როგორც გადამრჩენლის. საბჭოთა რუსეთი, საბჭოთა კავშირის ძირითადი ცენტრი, მეტწილად გაგებულია, როგორც „მამა“[6] და იშვიათად, ან არასდროს, განიხილება, როგორც გარე და იმპერიალისტური ძალა. საბჭოთა რუსეთმა სომხეთს მისცა საშუალება, გადარჩენილიყო და აყვავებულიყო სოციალიზმის ხანაში: მან სომხეთი დაიცვა ოსმალეთის იმპერიის შემოჭრის საფრთხისგან პირველი რესპუბლიკის დასავლეთ საზღვარზე; სომხური ბეჭდვითი მედიის დაფუძნების საშუალებით გადაარჩინა სომხური კულტურა და ლიტერატურა; და რესპუბლიკაში განახორციელა ეკონომიკური განვითარების პროექტები.

1991 წელს, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, სომხეთი დამოუკიდებელი ერი-სახელმწიფო გახდა. გვიან 80-იანებში, გორბაჩოვის საჯაროობის პოლიტიკით („გლასნოსტით“) წაქეზებულმა სომხებმა დემოკრატიული მოთხოვნების მქონე პოპულარული მოძრაობები ჩამოაყალიბეს. ეს დემოკრატიული მოძრაობები, რომელიც გარემოსდაცვით აქტივიზმსა და ანტიტოტალიტარულ მოთხოვნებს მოიცავდა, ეროვნულ მოძრაობებად იქცა. სომხეთის დამოუკიდებლობიდან მალევე, პატარა რესპუბლიკა საბრძოლო მდგომარეობაში აღმოჩნდა მეზობელ აზერბაიჯანთან, მთიანი ყარაბაღის ტერიტორიების გამო. ლევონ ტერ-პეტროსიანი, განმათავისუფლებელ პროექტ „სომხური პანნაციონალური მოძრაობის“[7] პოპულარული ლიდერი, რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი გახდა. ახალი სახელმწიფოს მმართველობის მე-4 წელს ტერ-პეტროსიანი უკვე საყოველთაოდ არაპოპულარული იყო. 

ახალი ერი-სახელმწიფო 1990-1994 წლებში ომის შემდგომ კრიზისს განიცდიდა: იყო საჭმლის, ელექტროენერგიის, საწვავის ნაკლებობა. გარდა ამისა, ომმა გამოიწვია ბლოკადა მეზობელ აზერბაიჯანთან, რომლისგანაც იღებდა რესურსების უმეტეს ნაწილს (როგორც კავშირის დისტრიბუციის სისტემის ნაწილი). იმისთვის, რომ საჭირო რესურსების მიწოდება არ შეფერხებულიყო, ახალმა მთავრობამ  ინდუსტრიის პრივატიზების პროცესი წამოიწყო, რამაც საფუძველი ჩაუყარა პოსტსაბჭოთა ოლიგარქიული კლასის შექმნას. ეს კლასი საბჭოთა პერიოდის ინდუსტრიის ყოფილი ხელმძღვანელებისგან შედგებოდა. 1997 წლისთვის „პროპორციული“ პრივატიზების პროგრამაში მონაწილე აქციონერთა 2,5%[8] ეკონომიკური საქმიანობების 60%-ს ფლობდა[9]. ამ პრივატიზაციამ და ლიკვიდაციამ ომის შემდგომ პერიოდში საყოველთაო უმუშევრობა გამოიწვია. დამოუკიდებლობის შემდგომი პროცესების ყველაზე გამანადგურებელ შედეგად მიიჩნევა ომის პერიოდში სომხების მასობრივი ემიგრაცია, რა დროსაც მოსახლეობის დაახლოებით 40%-მა ქვეყანა დატოვა. ემიგრაცია არ შეჩერებულა და სამუშაოს პოვნის მიზნით სამშობლოდან ყოველწლიურად ბევრი მოქალაქე მიდის.

სომხები მთელი საუკუნე ელოდნენ ეროვნულ დამოუკიდებლობას, მაგრამ ახდენილი ოცნება ჯოჯოხეთად ექცათ. 1996 წელს, როდესაც ტერ-პეტროსიანი კიდევ ერთხელ „ოფიციალურად“ აირჩიეს პრეზიდენტად, არჩევნების გაყალბების საწინააღმდეგო აქციები გაიმართა. 1998 წლისთვის ტერ-პეტროსიანი გადადგა და ხელისუფლება ახალი ოლიგარქიული კლასის ხელში დატოვა. კლასისა, რომელსაც საფუძველი მისმავე პოლიტიკამ ჩაუყარა.

სომხები სოციალიზმს იმდენად არ აღიქვამდნენ კოლონიალიზმად, რამდენადაც – პოსტსოციალიზმს. ამ პერიოდს ბევრი საერთო აქვს პოსტკოლონიალიზმის პროცესებთან იმ ქვეყნებში, რომლებიც მე-20 საუკუნის შუა ხანებამდე იყვნენ ოკუპირებულნი დასავლური ძალების მიერ. ეს პოსტკოლონიალიზმი არა კოლონიალიზმის ნარჩენებისა და გავლენების, არამედ სოციალისტური პროექტის ნანგრევებზე შექმნილი მთავრობის მოქმედებების შედეგია. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სომხებისთვის პოსტკოლონიალიზმი კოლონიალიზმის ბევრად უფრო მძიმე ფორმაა, ვიდრე სოციალიზმი იყო ოდესმე. ამ შემთხვევაში კი, კოლონიზატორი ეს ახალი მაფია-სახელმწიფოა. 

დღესდღეობით ბევრი სომეხი ამტკიცებს, რომ მთავრობის და ოლიგარქიული კლასის წარმომადგენლები საერთოდაც არ არიან სომხები. არმენ მკრტჩიანი, ნაციონალისტური ორგანიზაცია „ჰაიაზანის“ ხელმძღვანელი, 2013 წლის მაისში ჩემ მიერ ჩატარებულ ინტერვიუში სახელმწიფო და ეკონომიკური ძალაუფლების წარმომადგენლებს ახასიათებს, როგორც „უცხოელებს/ უცხოებს“: „ისინი თითქოს მოვიდნენ აქ, აღმოაჩინეს ეს მიწა, იხვეჭენ ყველაფერს, რაც შეიძლება აქედან მიიღონ. ერთ დღესაც კი უბრალოდ მიატოვებენ აქაურობას და უკან არ მოიტოვებენ არავის და არაფერს“. მკრტჩიანი მსჯელობას ორი მიმართულებით ავითარებს. ერთი მხრივ, სომხეთის პოლიტიკურ-ეკონომიკური ელიტა ფლობს ოფშორულ ანგარიშებს, სახლებს სხვა ქვეყნებში, სადაც მათი შვილები სწავლობენ ან მათი ოჯახები ცხოვრობენ. სომხეთი მათთვის სახელმწიფო კი არა, ეკონომიკური კაპიტალის მოხვეჭის წყაროა.

მეორე მხრივ კი, „უცხო“ მთავრობა ქმნის დაძაბულობას პოსტსოციალისტურ (და პოსტკოლონიურ) ეროვნულ იდენტობაში. ამ მსჯელობას ადასტურებს ჩემ და თალალიანის მიერ გამოკითხული მოსახლეობის შეშფოთებული განცხადებები. არსინეს, 40 წლის ქალბატონის, განმარტებით, „სომხეთს არ ჰყავს მთავრობა. პირველ რიგში ეს უნდა გაიაზრო, თუ გსურს ოჯახების პრობლემების გააზრება. მთავრობის გარეშე ოჯახის გადარჩენის სადარაჯოზე ვერავინ დადგება. ჩვენი მთავრობის წარმომადგენლები არ არიან სომხები... სომეხი მთავრობა თავის ხალხს ასე მოეპყრობოდა? მოეპყრობოდა, როგორც ძაღლებს, რომლებიც სამუშაოსა და დღიურ საზრდოს იხვეწებიან?“. მკრტიჩის, 30 წლის მამაკაცის, განმარტებით, ამჟამად მისი მთავრი პრიორიტეტი სომხეთის დატოვებაა, რადგან მხოლოდ ამ გზით თუ შეძლებს თავისი ოჯახის კეთილდღეობის უზრუნველყოფას. მისი მოსაზრებით, მაფია-სახელმწიფოს ხელს აძლევდა გენოციდზე ლაპარაკი, თურქეთის  შერაცხვა გენოციდის სუბიექტად, რადგან ამით შესაძლებლობა ეძლევათ, დაჩრდილონ პოლიტიკური და ეკონომიკური ელიტის მიერ თავიანთი ხალხის მიმართ განხორციელებული გენოციდი. მან იმ რეალურ გენოციდს, რომელსაც სომხები დღესდღეობით განიცდიან, „ეკონომიკური გენოციდი“ უწოდა (dndesakan tseghaspanutyun).

ინტერვიუების უმრავლესობაში გამოვლინდა ბრაზი და ღრმა გულისტკივილი, გამოწვეული მოღალატე მთავრობის მიერ, რომელსაც შეეძლო და უნდა შეექმნა დამოუკიდებელი სახელმწიფო. სახელმწიფო, რომელსაც მთელი საუკუნის მანძილზე ელოდნენ. ერთ-ერთი რესპონდენტი, უხუცესი ოვანესი, ინტერვიუს ჩატარებისას იჯდა თავის სავარძელში, განუწყვეტლივ ეწეოდა სიგარეტს და უყურებდა ტელევიზორს, რომელშიც სერიალები გადიოდა. მისთვის პრობლემა იყო არა ის, რომ სომხეთი უცხოელი ინვესტორების ხელშია და უცხოურ კომპანიებთან პარტნიორობის გამო საჭმლის, წყლის, საწვავის და ელექტროენერგიის ფასი განუწყვეტლივ მატულობს; არამედ ის, რომ სომხები ამას თავისსავე ხალხს უკეთებენ; რომ სომხები თავისსავე ხალხს ყიდიან. „Hay chen, ara! Hay chen!“ „ისინი სომხები არ არიან, მეგობარო! ისინი სომხები არ არიან!“ –  წამოიძახა მან.

პოსტსოციალისტურ პერიოდში სომხეთის კოლონიზაციის ბერკეტები აღარ უპყრიათ ოსმალთა იმპერიის სულთნის სასახლეში, არც სტამბოლში, საიდანაც ხოცვა-ჟლეტისა და დეპორტაციის ბრძანებები გაიცემოდა და აღარც – კრემლში. ეს მექანიზმები განთავსებულია სომხეთის სამთავრობო კაბინეტებში, საიდანაც დიდი ხნის ეროვნული დამოუკიდებლობის ოცნება უნდა ახდენილიყო. ეს მექანიზმები განთავსებულია რესპუბლიკური პარტიის მთავარ სამმართველოსა და საპრეზიდენტო სასახლეში. სომეხმა ხალხმა იცის, რომ თავიანთი მთავრობისთვის მათ პერიფერიულ მდგომარეობაში გადაინაცვლეს; ან გახდნენ მარგინალურები იმ ინსტიტუტებისთვის, რომლებიც მათს მთავრობას საერთოდაც აღარ წარმოადგენს.

26-წლიანი პოსტსოციალისტური ტრანსფორმაციის განმავლობაში პოლიტიკური და ეკონომიკური ელიტის მოქმედებებმა უმნიშვნელოვანესი გავლენა მოახდინა ერისა და ეროვნულობის კონცეპტუალიზაციაზე. როდესაც 2016 წელს მასშტაბურმა შეჯახებებმა კვლავ გამოიწვია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის საომარი მდგომარეობის შექმნა და სრული მობილიზაცია (აპრილის ოთხდღიანი ომი), სომხების ნაწილი მშვიდობასა და სიმშვიდის შენარჩუნებაზე ალაპარაკდა[10]. ეს საკმაოდ განსხვავდებოდა ადრეულ 90-იანებში არსებული ვითარებისგან. 2012 წელს ჩატარებულ ინტერვიუში მიქაელ დანიელიანმა (ჰელსინკის ასოციაციის ხელმძღვანელი სომხეთში, რომელიც 2016 წელს გარდაიცვალა) მითხრა, რომ იმ დროს ომის საწინააღმდეგოდ თითქმის არავინ გამოდიოდა. „ყველას უნდოდა ომი“. მისი თქმით, ის იყო ერთადერთი ომის მოწინააღმდეგე აქტივისტი. მის პოზიციას ეწინააღმდეგებოდა ყველა, ნებისმიერი პოლიტიკური პოზიციის წარმომადგენელი – უფლებადამცველებით დაწყებული, კონსერვატორებით, ნაციონალისტებითა და კომუნისტებით დამთავრებული. ეს განცხადება არ არის მაინცდამაინც ზუსტი, რადგან იყვნენ სხვებიც, რომლებიც ადრეულ 90-იანებში ომს აპროტესტებდნენ, თუმცა ომის საწინააღმდეგო გრძნობები ჩუმი და იშვიათი იყო. 

ოლიგარქიულ-მაფიოზური მთავრობის კოლონიზაციურმა პოლიტიკამ გამოიწვია ეროვნული გრძნობების არამდგრადობა, რომელიც სახელმწიფოს ორგანიზებული გეოპოლიტიკური ერთობის დამცველად განიხილავს. მაფია-სახელმწიფოს უკუღმართობა – იმ ხალხის ექსპლოატაცია და ავად გამოყენება, რომელიც მისიანი უნდა ყოფილიყო - სახელმწიფოსა და ხალხს შორის ერი-სახელმწიფოსთვის ომს წარმოშობს. ამ ომში ერი-სახელმწიფო აღქმულია, როგორც ეროვნული წარსულის გამჭვირვალე  რელიქვია. მიუხედავად იმისა, რომ 2016 წლის გაზაფხულზე მიმდინარე ომის მხარდასაჭერად მაინც ბევრი ხმა ისმოდა, ამჟამინდელმა მაფია-სახელმწიფომ მნიშვნელოვნად დააზიანა ერთიანი ერი-სახელმწიფოს აღქმა. დახასიათებულნი, როგორც უცხო კოლონიზატორები, უსირცხვილო სპეკულანტები, ანტინაციონალური და კორუმპირებული ძალები, ეს მთავრობა ანადგურებს სომხეთის ნაციონალურ და ნაციონალისტურ კურსს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ზოგიერთი უკვე სვამს კითხვას, თუ ვისთვის უნდა იბრძოლონ? ვისი კეთილდღეობისთვის? ბოლოს და ბოლოს, თუ პოლიტიკური და ეკონომიკური ელიტა საერთოდაც არ არის სომეხი, მაშინ ხელისუფლებისგან წამოსული ნებისმიერი ნაციონალისტური გრძნობა სომხეთის ეროვნული ნარატივის კოლონიზაციას წარმოადგენს. 

შენიშნები:

Astourian, Stephan H. 2000. „From Ter-Petrosian to Kocharian: Leadership Change in Armenia.“ Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies Working Paper  Series no. Winter.

Chari, Sharad and Katherine Verdery. 2009. „Thinking Between the Posts: Postcolonialism, Postsocialism, and Ethnography after the Cold War.“ Comparitive  Studies in Society and History no. 51 (1):6-34.

Dunn, Elizabeth C. 2004. Privatizing Poland: Baby Food, Big Business, and the  Remaking of   Labor. Ithaca: Cornell University Press.

Fanon, Franz. 2004. The Wretched of the Earth. New York: Grove Press.

Fanon, Frantz. 2008. Black Skin, White Mask. New York: Grove Press.

Gadarigian, Hrant. April 4, 2017. „Artsakh Amnesia: Only in the News When Soldiers Die      and Bombs Fall.“ Hetq. Available from http://hetq.am/eng/news/67026/artsakh-      amnesia-only-in-the-news-when-soldiers-die-and-bombs-fall.html (accessed on     April 4, 2016).

Gharabegian, Areg. October 20, 2015. „The Eurasian Economic Union and Armenia.“ The        Armenian Weekly. Available from https://armenianweekly.com/2015/10/20/the-    eurasian-economic-union-armenia/ (accessed on October 25, 2017).

Hann, Chris, Caroline Humphrey and Katherine Verdery. 2002. „Introduction: Postsocialism as a Topic of Anthropological Investigation.“ In Postsocialism: Ideals,             Ideologies, and Practices in Eurasia, edited by Chris Hann. New York: Routledge.

Harutyunyan, Sargis. „Russia to Maintain ‘Special’ Gas Price for Armenia.“ Azatutyun Radio. Available from https://www.azatutyun.am/a/28813616.html (accessed on October           25, 2017).

Hirsch, Francine. 2005. Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of          the Soviet Union. Ithaca: Cornell University Press.

Kideckel, David A. 2004. „The Undead: Nicolae Ceausescu and Paternalist Politics in   Romanian Society and Culture.“ In Death of the Father: An Anthropology of the             End in Political Authority, edited by John Borneman. New York: Berghahn Books.

Kucera, Joshua. September 13, 2017. „Armenia Debates Leaving the Eurasian Union.“   Eurasianet. Available from http://www.eurasianet.org/node/85126 (accessed on October 25, 2017. 

Roth-Alexandrowicz, Melinda. 1997. „Armenia.“ In Between State and Market: Mass    Privatization in Transition Economies, edited by Ira W. Liberman, Stilpon S.        Nestor, Raj M. Desai, 181-183. Washington, D.C.: The International Bank for      Reconstruction and Development/The World Bank.

Schrand, Thomas. 2002. „Socialism in One Gender: Masculine Values in the Stalin       Revolution.“ In Russian Masculinities in History and Culture, edited by Barbara    Evans Clements, Rebecca Friedman, and Dan Healy, 194-209. New York: Palgrave.

Spillers, Hortense J. 1987. „Mama's Baby, Papa's Maybe: An American Grammar Book.“           Diacritics no. 17 (2):64-81.

Verdery, Katherine. 1996. What Was Socialism, and What Comes Next? Princeton:      Princeton University Press.

Woodcock, Shannon. 2007. „The absence of Albanian jokes about socialism, or Why    some    dictatorships are not funny.“ In The Politics and Aesthetics of Refusal,        edited by         Caroline Hamilton, Will Noonan, Michelle Kelly and Elcine Mines. Newcastle: Cambridge Scholars Press.

Yurchak, Alexei. 2005. Everything Was Forever, Until It was No More: The Last Soviet           Generation. Princeton: Princeton University Press.