ცუდი ხომ არ არის ქალებისთვის მულტიკულტურალიზმი?

უკანასკნელ რამდენიმე ათწლეულამდე, უმცირესობათა ჯგუფებისგან – იმიგრანტებისგან, ისევე როგორც აბორიგენი ხალხებისგან – ჩვეულებრივ, უმრავლესობათა კულტურებში ასიმილირებას ელოდნენ. დღეს კი, ასიმილაციონისტური მოლოდინი ხშირად დამთრგუნველად მიიჩნევა და მრავალი დასავლური ქვეყანა ისეთ ახალ პოლიტიკებს ეძებს, რომლებიც მყარი კულტურული განსხვავებების მიმართ უფრო მგრძნობიარე იქნება. პოლიტიკები კონტექსტების მიხედვით იცვლება: ინგლისის მსგავს ქვეყნებში, სადაც სახელმწიფო რელიგია ან სახელმწიფოს მხარდაჭერილი რელიგიური განათლება გვაქვს, რთულია, შეეწინააღმდეგო მოთხოვნას, რომ სახელმწიფო მხარდაჭერა უმცირესობათა რელიგიურ სკოლებზეც გავრცელდეს; საფრანგეთის მსგავსი მკაცრად სეკულარული საჯარო განათლების ტრადიციის მქონე ქვეყნები ბჭობენ იმაზე, შეიძლება თუ არა საჯარო სკოლებში უმცირესობათა რელიგიების მოთხოვნილი სამოსის ტარება. თუმცა, ყველა ამ კონტექსტს გასდევს ერთი პრობლემა, რომელიც მიმდინარე დებატებში თითქმის შეუმჩნეველი დარჩა: რა უნდა გაკეთდეს მაშინ, როცა უმცირესობათა კულტურები ან რელიგიები ეწინააღმდეგება გენდერული თანასწორობის ნორმას, რომელიც, სულ მცირე, ფორმალურადაა აღიარებული ლიბერალური სახელმწიფოების მიერ (როგორადაც არ უნდა არღვევდნენ მას პრაქტიკაში)?

მაგალითისთვის, 1980-იანი წლების მეორე ნახევარში საფრანგეთში მწვავე საჯარო პოლემიკა გაიმართა იმის შესახებ, შეიძლება თუ არა მაღრიბელმა გოგოებმა  სკოლაში იარონ ტრადიციული მუსლიმური თავსაბურავით, რომელიც პოსტპუბერტატული ასაკის მოზარდებისთვის შესაფერის სამოსად მიიჩნევა. სეკულარული განათლების მტკიცე დამცველები, ზოგ ფემინისტსა და რადიკალ მემარჯვენე ნაციონალისტთან ერთად, ამ პრაქტიკის წინააღმდეგ გამოვიდნენ; ძველი ყაიდის მემარცხენეების უმრავლესობა, მხარს უჭერდა რა მულტიკულტურალისტური მოქნილობის მოთხოვნასა და მრავალფეროვნების პატივისცემას, ოპონენტებს რასიზმში ან კულტურულ იმპერიალიზმში ადანაშაულებდა. თუმცა, ამავე დროს, პუბლიკა ფაქტობრივად დუმდა მრავალი ფრანგი არაბისა და აფრიკელი იმიგრანტი ქალის გაცილებით უფრო მნიშვნელოვან პრობლემაზე: პოლიგამიაზე.

1980-იან წლებში, საფრანგეთის მთავრობამ იმიგრანტ კაცებს, ფარულად, ქვეყანაში რამდენიმე ცოლის ჩამოყვანის ნება დართო, რამაც იქამდე მიგვიყვანა, რომ დღესდღეობით პარიზში დაახლოებით 200,000 პოლიგამიური ოჯახია. ნებისმიერი ეჭვი იმის თაობაზე, თითქოს თავსაბურავებთან დაკავშირებული ოფიციალური წუხილი გენდერული თანასწორობისადმი ერთგულების იმპულსით იყო მოტივირებული, ქრება პოლიგამიასთან დაკავშირებით პერმისიული პოლიტიკის მიღებით, მიუხედავად იმისა, რომ ეს პრაქტიკა ქალებს ტვირთად აწვებათ. ამის შესახებ შესაბამისი კულტურის წარმომადგენელი ქალები გაფრთხილებებს ავრცელებდნენ, თუმცა აღნიშნული საკითხით არცერთი პოლიტიკურად ქმედითი ოპოზიციური ძალა არ დაინტერესებულა. მაგრამ, ბოლოს და ბოლოს, როგორც კი ჟურნალისტებმა ცოლებისგან ინტერვიუების აღება დაიწყეს, აღმოაჩინეს ის, რაც სახელმწიფოს წლების წინ უნდა სცოდნოდა: პოლიგამიურ ქორწინებაში მყოფი ქალები, მას გარდაუვალ და რთულად ასატან ინსტიტუტად მიიჩნევდნენ აფრიკულ ქვეყნებში, საიდანაც წარმოშობით იყვნენ, ფრანგულ კონტექსტში კი – სრულიად აუტანელ ვალდებულებად. გადავსებული ბინები და თითოეული ცოლისთვის პირადი სივრცის არარსებობა იწვევდა დიდ მტრობას, სიძულვილსა და ძალადობასაც კი, როგორც მათ შორის, ისე ერთმანეთის შვილებისადმი.

ნაწილობრივ, ოციდან ოცდაათსულიანი ოჯახებით კეთილდღეობის სისტემის გადატვირთვის გამო, ახლახან, ფრანგულმა მთავრობამ გადაწყვიტა, მხოლოდ ერთი ცოლი აღიაროს, ხოლო ყველა სხვა ქორწინება ბათილად ცნოს. მაგრამ რა ბედი ეწევათ სხვა ცოლებსა და შვილებს? დიდი ხნის განმავლობაში პოლიგამიასთან დაკავშირებით ქალთა შეხედულებების ყურადღების მიღმა დატოვების შემდეგ, ახლა მთავრობა თითქოს პასუხისმგებლობას იცილებს იმ მოწყვლადობაზე, რომელიც მისმა წინდაუხედავმა პოლიტიკამ ქალებსა და ბავშვებს მოუტანა.

პოლიგამიის ფრანგული მიღება ავლენს ღრმა და მზარდ დაძაბულობას ფემინიზმსა და კულტურული მრავალფეროვნების დაცვის მულტიკულტურალისტურ პოლიტიკას შორის. ვფიქრობ, ჩვენ – განსაკუთრებით კი ისეთებმა, ვინც თავს პოლიტიკურად პროგრესულებად მივიჩნევთ და ყველა ფორმის ჩაგვრას ვუპირისპირდებით – ნაჩქარევად დავასკვენით, რომ ფემინიზმი და მულტიკულტურალიზმი ორი ისეთი კარგი რამაა, რომელთა ერთმანეთთან მორიგება ადვილია. ამის ნაცვლად, მე ვამტკიცებ, რომ არსებობს დაძაბულობის დიდი ალბათობა მათ შორის, უფრო ზუსტად – ფემინიზმსა და უმცირესობათა კულტურების ჯგუფური უფლებების მიმართ მულტიკულტურალისტურ ერთგულებას შორის.

ორიოდე სიტყვა ჩემი არგუმენტის ცნებებისა და ფოკუსის განმარტებისთვის. ფემინიზმში ვგულისხმობ რწმენას, რომ ქალები არ უნდა იყვნენ დაბრკოლებული თავიანთი სქესით, რომ ისინი აღიარებულები უნდა იყვნენ კაცთან თანაბარი ადამიანური ღირსების მქონეებად და უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, იცხოვრონ ისეთივე სრულფასოვანი და თავისუფლად არჩეული ცხოვრებით, როგორც კაცებს შეუძლიათ, რომ ჰქონდეთ. მულტიკულტურალიზმი რთული განსასაზღვრია, მაგრამ ცალკეული ასპექტი, რომელიც მე მაწუხებს, არის მტკიცება – გაკეთებული არსებითად ლიბერალურ დემოკრატიულ კონტექსტებში – რომლის მიხედვითაც, უმცირესობათა კულტურები ან ცხოვრების წესები საკმარისად დაცული არ არის მათი წევრების ინდივიდუალური უფლებების განხორციელების პრაქტიკით და, რომ, აქედან გამომდინარე, ის დაცული უნდა იყოს განსაკუთრებული ჯგუფური უფლებებითა და პრივილეგიებით. მაგალითისთვის, საფრანგეთის შემთხვევაში, პოლიგამიური საქორწინო კონტრაქტის უფლება თვალნათლივ წარმოადგენდა ჯგუფის უფლებას, რომელიც ხელმიუწვდომელი იყო დანარჩენი მოსახლეობისთვის. სხვა შემთხვევებში, ჯგუფებმა მოითხოვეს თვითმმართველობის უფლებები, პოლიტიკური წარმომადგენლობის გარანტიები ან ზოგიერთი საზოგადოდ გამოყენებადი კანონების მათზე გაუვრცელებლობა.

ასეთ უფლებათა მოთხოვნები ჩნდება აბორიგენ მოსახლეობებში, ეთნიკურ ან რელიგიურ უმცირესობათა ჯგუფებსა და ყოფილ კოლონიზებულ ხალხებში (ყოველი შემთხვევისთვის მაშინ, როცა ეს უკანასკნელნი ყოფილ კოლონიურ სახელმწიფოებში იმიგრირდებიან). არსებობს მოსაზრება, რომ ამ ჯგუფებს თავიანთი „საზოგადოებრივი კულტურები“ აქვთ, რომლებიც – როგორც უილ კიმლიცკა, კულტურული ჯგუფების უფლებათა ცნობილი თანამედროვე დამცველი იტყოდა – „ამ ჯგუფების წევრებს აძლევს ცხოვრების სრულფასოვან გზებს ადამიანურ აქტივობათა ფართო სპექტრში, მათ შორის, სოციალურ, საგანმანათლებლო, რელიგიურ, რეკრეაციულ და ეკონომიკურ ცხოვრებაში, რაც მოიცავს როგორც საჯარო, ისე კერძო სფეროებს“. რადგან სოციალური კულტურები მათი წევრების ცხოვრებაში ასეთ მნიშვნელოვან და ფუნდამენტურ როლს თამაშობს, და რადგან მათ გაქრობა ემუქრება, უმცირესობათა კულტურები განსაკუთრებული უფლებებით უნდა იყოს დაცული. არსებითად ამაზეა საუბარი ჯგუფური უფლებების შემთხვევაში.

ჯგუფური უფლებების ზოგი მხარდამჭერი ამტკიცებს, რომ იმ კულტურებსაც კი, რომლებიც „ლიბერალურ საზოგადოებაში თავიანთი ცალკეული წევრების უფლებებს“ უგულებელყოფენ, ჯგუფური უფლებები ან პრივილეგიები უნდა მიენიჭოთ, თუ მათი, როგორც უმცირესობის სტატუსი, კულტურის არსებობას უქმნის საფრთხეს. სხვები არ ამტკიცებენ, რომ ყველა უმცირესობათა კულტურის ჯგუფს უნდა ჰქონდეს განსაკუთრებული უფლებები, არამედ ამტკიცებენ, რომ ასეთ ჯგუფებს – თუნდაც არალიბერალურებს, რომლებიც თავიანთი ცალკეული წევრების უფლებებს არღვევენ და მათგან ჯგუფის რწმენებთან ან ნორმებთან შესაბამისობას მოითხოვენ – უფლება აქვთ, „მარტო იყვნენ დატოვებულები“ ლიბერალურ საზოგადოებაში. ორივე მტკიცება აშკარად შეუთავსებელია ინდივიდუალური თავისუფლების საბაზისო ლიბერალურ ღირებულებასთან, რომელიც გულისხმობს იმას, რომ ჯგუფის უფლებებმა არ უნდა შელახოს მისი წევრების ინდივიდუალური უფლებები; ამგვარად, მე აქ არ წარმოვადგენ იმ დამატებით პრობლემებს, რომლებსაც ეს მტკიცებები ფემინისტებს უქმნის. თუმცა, მულტიკულტურალიზმის ზოგი დამცველი ჯგუფური უფლებების დაცვას ძირითადად შემოსაზღვრავს იმ ჯგუფთა უფლებების დაცვით, რომლებიც შინაგანად ლიბერალურები არიან. ასეთი შეზღუდვებითაც კი, ფემინისტები – ყველანი, ვინც ქალებისა და კაცების მორალურ თანასწორობას ემხრობიან – მაინც სკეპტიკურები უნდა დარჩნენ.

გენდერი და კულტურა

კულტურების უმრავლესობა გენდერთან დაკავშირებული პრაქტიკებითა და იდეოლოგიებითაა სავსე. დავუშვათ, რომ კულტურა ემხრობა და მრავალი გზით ხელს უწყობს კაცების ქალებზე კონტროლს (თუნდაც არაფორმალურად, საოჯახო ცხოვრების კერძო სფეროში.) ასევე დავუშვათ, რომ სქესთა შორის საკმაოდ ნათელი ძალაუფლებრივი უთანაბრობაა, სადაც უფრო ძლიერი, კაცი წევრები არიან ისინი, ვინც ზოგადად განსაზღვრავენ და აყალიბებენ ჯგუფის რწმენებს, პრაქტიკებსა და ინტერესებს. ასეთ პირობებში, ჯგუფური უფლებები, პოტენციურად, და უმეტესად, ანტიფემინისტურია. ეს უფლებები არსებითად ზღუდავს ამ კულტურის ქალებისა და გოგონების შესაძლებლობებს, იცხოვრონ კაცებისა და ბიჭების თანაბარი ადამიანური ღირსებით, და იცხოვრონ ისევე თავისუფლად, როგორც ამ უკანასკნელთ შეუძლიათ.

ლიბერალურ სახელმწიფოებში უმცირესობებისთვის ჯგუფური უფლებების მინიჭების მხარდამჭერებს, სულ მცირე, ორი მიზეზის გამო არ გაუციათ სათანადო პასუხი ჯგუფური უფლებების ამ მარტივი კრიტიკისთვის. პირველი, ისინი კულტურულ ჯგუფებს მონოლითურებად განიხილავენ, რათა უფრო მეტი ყურადღება მიაქციონ განსხვავებებს ჯგუფებს შორის, ვიდრე მათ შიგნით. კონკრეტულად, ისინი მცირედით ან საერთოდ არ აღიარებენ იმ ფაქტს, რომ უმცირესობათა კულტურული ჯგუფები, იმ საზოგადოებების მსგავსად, რომლებშიც ისინი არსებობენ (თუმცა მეტ-ნაკლები ხარისხით), თავად არიან გენდერიზებულები, კაცებსა და ქალებს შორის არსებითი განსხვავებებით ძალაუფლებისა და უპირატესი პოზიციების ფლობაში. მეორე, ჯგუფური უფლებების დამცველები მცირედით ან საერთოდ არ აქცევენ ყურადღებას კერძო სფეროს. ჯგუფური უფლებების ყველაზე დამაჯერებელი ლიბერალური დამცველები ამტკიცებენ, რომ ინდივიდებს სჭირდებათ „თავიანთი კულტურა“ და რომ ადამიანებს მხოლოდ ასეთ კულტურაში შეუძლიათ, განივითარონ თვითპატივისცემისა ან თვითშეფასების განცდა, ისევე, როგორც უნარი, გადაწყვიტონ, როგორი ცხოვრებაა მათთვის კარგი. თუმცა, მსგავსი არგუმენტები ხშირად უგულებელყოფს როგორც განსხვავებულ როლებს, რომლებსაც კულტურული ჯგუფები თავიანთ წევრებს უდგენენ, ისე კონტექსტებს, რომლებშიც პიროვნებათა თვითაღქმები და უნარები პირველად ფორმირდება და რომელშიც კულტურა პირველად გადაიცემა, ესე იგი, საშინაო ან საოჯახო ცხოვრების სფეროს.

როცა ჩვენ ამ ნაკლოვანებებს შიდა განსხვავებებისა და კერძო სფეროსკენ ყურადღების მიპყრობით გამოვასწორებთ, გამოაშკარავდება კულტურასა და გენდერს შორის ორი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი კავშირი, რომელთაგან ორივე გაამყარებს ჯგუფური უფლებების ამ მარტივი კრიტიკის მნიშვნელობას. პირველი, პირადი, სექსუალური და რეპროდუქციული ცხოვრების ფუნქციათა სფერო, როგორც კულტურათა უმეტესობის მთავარი ფოკუსი, დომინანტური თემაა კულტურულ პრაქტიკებსა და წესებში. რელიგიური ან კულტურული ჯგუფები ხშირად განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევენ „კერძო კანონს“ – ქორწინების, განქორწინებისა და ბავშვის მეურვეობის კანონებს; ოჯახის ქონებისა და მემკვიდრეობის კონტროლს. როგორც წესი, „კულტურული პრაქტიკების“ დაცვას უფრო დიდი გავლენა აქვს ქალებსა და გოგონებზე, ვიდრე კაცებსა და ბიჭებზე, რადგან ქალების გაცილებით მეტი დრო და ენერგია მიდის ცხოვრების კერძო, საოჯახო და რეპროდუქციული მხარეების შენარჩუნებასა და უზრუნველყოფაზე. ცხადია, კულტურა მხოლოდ საშინაო წყობებს არ ეხება, თუმცა ის თანამედროვე კულტურების მთავარი ფოკუსია. ბოლოს და ბოლოს, სახლი არის ადგილი, სადაც კულტურის დიდი ნაწილი ხორციელდება, ინახება და ახალგაზრდებს გადაეცემა. ერთი მხრივ, სახლში ძალაუფლებისა და პასუხისმგებლობების განაწილებას დიდი გავლენა აქვს იმაზე, თუ ვის შეუძლია მონაწილეობა მიიღოს და გავლენა მოახდინოს კულტურული ცხოვრების უფრო საჯარო ასპექტებზე, სადაც როგორც საჯარო, ისე კერძო სფეროებისთვის წესები და რეგულაციები იქმნება. კულტურა რაც უფრო მეტად მოითხოვს ან ელის ქალებისგან საშინაო სფეროში დარჩენას, მით უფრო ნაკლები შესაძლებლობა რჩებათ მათ, ნებისმიერ სფეროში მიაღწიონ კაცებთან თანასწორობას.

მეორე მნიშვნელოვანი კავშირი კულტურასა და გენდერს შორის არის ის, რომ კულტურათა უმეტესობას თავის მთავარ მიზნად კაცების მიერ ქალების კონტროლი აქვს დასახული. მაგალითად, განვიხილოთ ბერძნული და რომაული ანტიკურობის, იუდაიზმის, ქრისტიანობისა და ისლამის დამფუძნებელი მითები: ისინი სავსეა ქალთა დაქვემდებარებისა და კონტროლის გამართლების მცდელობებით. ეს მითები შედგება რეპროდუქციაში ქალთა როლის უარყოფისა და ძალაუფლებაში მყოფი კაცების მიერ რეპროდუქციის უნარის მითვისების სხვადასხვა კომბინაციისგან; ქალების მეტისმეტად ემოციურ, არასანდო, ბოროტ ან სექსუალურ საფრთხედ წარმოდგენისგან; და შვილზე დედის უფლების უარყოფისგან. გაიხსენეთ ზევსის თავიდან გაჩენილი ათენა; ადამიანი-დედის გარეშე გაზრდილი რომულუსი და რემუსი. ან კაცი ღმერთის შექმნილი ადამი, რომელმაც შემდეგ (ყოველი შემთხვევისთვის, ბიბლიური ისტორიის ორი ვერსიიდან ერთის მიხედვით), ევა ადამის ნაწილისგან შექმნა. გაიხსენეთ ევა, რომლის სისუსტემ გზას ააცდინა ადამი. გაიხსენეთ ის უთვალავი „შობილი“ შესაქმეში, სადაც ქალთა მთავარი როლი რეპროდუქციაში სრულიად უგულებელყოფილია, ან, ტექსტობრივი გამართლებები ოდესღაც იუდაურ პრაქტიკაში არსებული პოლიგამიისა, რომელიც ისლამური სამყაროს მრავალ ნაწილსა და მორმონებში (თუმცა, არალეგალურად), აშშ-ის გარკვეულ მხარეებში, დღესაც არსებობს. ყურადღება მიაქციეთ ასევე აბრაამის ისტორიას, მონოთეიზმის განვითარებისთვის გადამწყვეტ წერტილს. ღმერთი აბრაამს „მისი“ საყვარელი შვილის შეწირვას უბრძანებს. აბრაამი ემზადება ზუსტად იმის გასაკეთებლად, რაც მას ღმერთმა მოსთხოვა, ისააკის დედის, სარას დაუკითხავად და საერთოდ, მისთვის რაიმეს უთქმელად. ღმერთისადმი აბრაამის აბსოლუტური მორჩილება მას ამ სამივე რელიგიისთვის რწმენის მთავარ, ფუნდამენტურ მოდელად აქცევს.

მიუხედავად იმისა, რომ ქალებზე კონტროლის – და კაცთა მოუთოკავი სექსუალური იმპულსების მათზე გადაბრალებისა და დასჯის – ეს მძლავრი მისწრაფება იუდაიზმის, ქრისტიანობისა და ისლამის უფრო პროგრესულ, რეფორმირებულ ვერსიებში შემსუბუქდა, ის კვლავ ძლიერი რჩება მათ ორთოდოქსულ ან ფუნდამენტალისტურ ვერსიებში. მეტიც, ის არ გვხვდება მხოლოდ დასავლურ ან მონოთეისტურ კულტურებში. მსოფლიოს მრავალი ტრადიცია და კულტურა, მათ შორის, ისინიც, რომლებიც სრულდება ადრე დაპყრობილ ან კოლონიზებულ ერ-სახელმწიფოებს შიგნით – რაც ნამდვილად მოიცავს აფრიკის, ახლო აღმოსავლეთის, ლათინური ამერიკისა და აზიის ხალხების უმეტესობას – მკაფიოდ პატრიარქალურია. მათაც ჩამოაყალიბეს სოციალიზაციის, რიტუალების, მატრიმონიალური ადათების ნიმუშები და სხვა კულტურული პრაქტიკები (მათ შორის, საკუთრების ფლობისა და რესურსების კონტროლის სისტემები), რომლებიც მიზნად ისახავს ქალთა სექსუალობისა და რეპროდუქციული უნარების კაცთა კონტროლის ქვეშ მოქცევას. მრავალი ასეთი პრაქტიკა თითქმის შეუძლებელს ხდის იმას, რომ ქალებმა აირჩიონ კაცებისგან დამოუკიდებელი ცხოვრება, იყვნენ დაუქორწინებლები ან ლესბოსელები, ანდა გადაწყვიტონ, ჰყავდეთ თუ არა შვილები.

ისინი, ვინც მისდევს ზოგიერთ ყველაზე სადავო პრაქტიკას, როგორებიცაა კლიტორიდექტომია, პოლიგამია, ბავშვთა ან იძულებითი ქორწინებები, ხანდახან ღიად იცავენ მათ, როგორც ქალთა კონტროლისთვის აუცილებელს და დაუფარავად აღიარებენ, რომ ეს ადათები კაცების დაჟინებული მოთხოვნით ნარჩუნდება.  „ნიუ-იორკ ტაიმსის“ რეპორტიორთან, სელია დაგერთან ინტერვიუში, კოტ-დ’ივუარსა და ტოგოში კლიტორიდექტომიის პრაქტიკის მიმდევრები განმარტავდნენ, რომ იგი „სექსის საქორწინო ვალდებულებამდე დაყვანით, ხელს უწყობს ქორწინებამდე გოგონების ქალწულობის უზრუნველყოფასა და შემდგომ ერთგულებას“. როგორც წინადამცვეთელი ქალი ამბობს, „ცხოვრებაში ქალის როლი შვილებზე ზრუნვა, სახლის მოვლა და მზარეულობაა. თუ ის წინადაცვეთილი არ არის, შეიძლება სექსუალურ სიამოვნებებზე იფიქროს“. ეგვიპტეში, სადაც  სასამართლომ ახლახან გააუქმა კანონი, რომელიც ქალთა წინადაცვეთას კრძალავდა, აღნიშნული პრაქტიკის მხარდამჭერები ამბობენ, რომ ის „ზღუდავს გოგონას სექსუალურ ლტოლვას და მას ქორწინებისთვის უფრო მომზადებულს ხდის“. მეტიც, ასეთ საზოგადოებებში, მრავალ ქალს ქორწინების ეკონომიკურად ეფექტიანი ალტერნატივა არ აქვს.

პოლიგამიურ კულტურებშიც კი, კაცები მალევე აცნობიერებენ, რომ პრაქტიკა მათ პირად ინტერესს შეესაბამება და ქალთა კონტროლის საშუალებაა. როგორც ფრანგმა იმიგრანტმა მალიდან ახალ ინტერვიუში აღნიშნა: „როცა ჩემი ცოლი ცუდადაა და სხვა არ მყავს, ვინ მომივლის? მხოლოდ ერთი ცოლი პრობლემაა. როცა რამდენიმეა, ისინი იძულებულები არიან, ზრდილობიანები იყვნენ და კარგად იქცეოდნენ. თუ ცუდად მოიქცევიან, სხვა ცოლის მოყვანით დაემუქრები“. ქალები პოლიგამიას აშკარად სხვანაირად ხედავენ. ფრანგი აფრიკელი იმიგრანტი ქალები უარყოფენ, რომ პოლიგამია მოსწონთ და ამბობენ, რომ ამ საკითხში არა მხოლოდ მათ არ მისცემიათ „არჩევანი“, არამედ აფრიკაში მათ წინაპრებსაც არ მოსწონდათ ის. რაც შეეხება ბავშვთა და იძულებით ქორწინებებს: ნათელია, რომ ეს პრაქტიკა არა მხოლოდ კონტროლია იმისა, თუ ვისზე დაქორწინდებიან გოგონები ან ქალები, არამედ ქორწინებისას მათი ქალწულობის უზრუნველყოფის საშუალებაცაა და, უფრო ხშირად, ქმრებსა და ცოლებს შორის მნიშვნელოვანი ასაკობრივი განსხვავების შექმნით, ქმრის ძალაუფლების განვრცობაც.

ასევე ყურადღება მიაქციეთ პრაქტიკას – გავრცელებულს ლათინური ამერიკის დიდ ნაწილში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიისა და დასავლეთ აფრიკის ზოგიერთ მხარეში – რომელშიც ზეწოლა გაუპატიურების მსხვერპლზე ხორციელდება ან მას პირდაპირ მოეთხოვება, იმაზე დაქორწინდეს, ვინც გააუპატიურა. მრავალ ასეთ კულტურაში, მათ შორის, ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის თოთხმეტ ქვეყანაში – გამაუპატიურებლები კანონით მართლდებიან იმ შემთხვევაში, თუ გაუპატიურების მსხვერპლზე დაქორწინდებიან ან (ზოგიერთ შემთხვევაში) უბრალოდ ქორწინებას შესთავაზებენ მას. ნათელია, რომ გაუპატიურება ამ კულტურებში არ არის დანახული გოგონაზე ან ქალზე ძალადობრივ თავდასხმად, არამედ – ოჯახისა და მისი ღირსებისთვის მიყენებულ ზიანად. თავის მსხვერპლზე დაქორწინებით, გამაუპატიურებელს შეუძლია, ოჯახის ღირსება აღადგინოს და მას მოაცილოს ქალიშვილი, რომელიც, როგორც „დაზიანებული საქონელი“, გათხოვებისთვის გამოუსადეგარი გახდა. პერუში 1991 წელს ეს ბარბაროსული კანონი უარესით შეიცვალა: ჯგუფურ გაუპატიურებაში თანაბრალდებულები კანონით მართლდებიან, თუ ერთ-ერთი მათგანი მსხვერპლს დაქორწინებას შესთავაზებს (ფემინისტები იბრძვიან ამ კანონის გასაუქმებლად). როგორც პერუელმა ტაქსის მძღოლმა განმარტა: „ქორწინება მართალი და სწორი ქმედებაა გაუპატიურების შემდეგ. გაუპატიურებული ქალი ნახმარი ნივთია. ის არავის უნდა. სულ მცირე, ამ კანონით ქალი ქმარს მაინც მიიღებს“. ქალისთვის რთულია უარესი ბედის წარმოდგენა, ვიდრე მასზე ზეწოლა, დაქორწინდეს იმ კაცზე, რომელმაც გააუპატიურა. ზოგიერთ კულტურაში უარესი შემთხვევებიც არსებობს – აღსანიშნავია პაკისტანი და არაბული ახლო აღმოსავლეთის ზოგიერთი მხარე, სადაც ქალები, რომლებსაც გაუპატიურებაზე შეაქვთ სარჩელი, ხშირად თავად ხდებიან ბრალდებულები სერიოზული მუსლიმური დანაშაულის, ზინას დარღვევისთვის, ან ქორწინების მიღმა სექსისთვის. კანონი უშვებს ასეთი ქალებისთვის გამათრახებას ან დაპატიმრებას, ხოლო კულტურა შეიწყნარებს ნათესავების განზრახვას, ოჯახის ღირსების აღსადგენად მოკლან ან თვითმკვლელობამდე მიიყვანონ გაუპატიურებული ქალი.

ამგვარად, მრავალი კულტურაზე დაფუძნებული ადათი მიზნად ისახავს ქალების კონტროლს და მათ, სექსუალურად და რეპროდუქციულად, კაცების სურვილებსა და ინტერესებს უქვემდებარებს. მეტიც, ზოგჯერ, „კულტურა“ ან „ტრადიციები“ ისე მჭიდროდაა დაკავშირებული ქალების კონტროლთან, რომ ისინი თითქმის გათანაბრებულია. იემენის მთებში მცხოვრები ორთოდოქსი ებრაელების პატარა თემზე მომზადებულ ახალ სტატიაში, ამ პატარა პოლიგამიური სექტის უხუცესი ლიდერი ამბობს: „ჩვენ ორთოდოქსი ებრაელები ვართ და ჩვენი ტრადიციების შენარჩუნება გვწადია. თუ ისრაელში წავალთ, დავკარგავთ კონტროლს ჩვენს ქალიშვილებზე, ცოლებსა და დებზე“. მისი ერთ-ერთი ვაჟი ამატებს, „მუსლიმებივით ვართ, ჩვენს ქალებს სახის გამოჩენის უფლებას არ ვაძლევთ“. ამგვარად, ქალების მორჩილება „ჩვენი ტრადიციების“ სინონიმადაა წარმოდგენილი (ფემინისტური თვალსაზრისისთვის, სტატიის სათაური „იემენის პატარა ებრაული თემი წარმატებით ვითარდება შერეულ ტრადიციებში“ ირონიული ჩანს. მისი ახსნა მხოლოდ სექსუალური მორჩილებისადმი სიბრმავით შეიძლება; წარმოუდგენელია, ასე სახელდებულიყო ისეთ თემზე დაწერილი სტატია, რომელშიც, სექსუალურის გარდა, სხვა რომელიმე ტიპის მონობა იქნებოდა გავრცელებული).

იმ პირობებში, როცა მსოფლიოს კულტურათა უმრავლესობას გამორჩეულად პატრიარქალური წარსული აქვს, ზოგი – უმეტესად, თუმცა არა ექსკლუზიურად, დასავლური ლიბერალური კულტურები – მას სხვებზე უფრო მეტად დაშორდა. ცხადია, დასავლური კულტურები კვლავ ახორციელებენ სქესობრივი დისკრიმინაციის მრავალ ფორმას. ისინი ქალებში გაცილებით მეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ მშვენიერებას, სიგამხდრესა და ახალგაზრდობას, ხოლო კაცებში – ინტელექტუალურ მიღწევებს, უნარებსა და სიძლიერეს. ისინი ქალებისგან ელიან სახლთან და ოჯახთან დაკავშირებული აუნაზღაურებელი შრომის ნახევარზე მეტის შესრულებას ყოველგვარი ეკონომიკური სარგებლის გარეშე, იმისდა მიუხედავად, მუშაობენ თუ არა ისინი ანაზღაურებად სამსახურებშიც; ნაწილობრივ ამ მიზეზით და ნაწილობრივ სამუშაო ადგილებზე არსებული დისკრიმინაციის გამო, ქალების გაღარიბება ბევრად უფრო სავარაუდოა, ვიდრე კაცებისა. გოგონები და ქალები აგრეთვე გაცილებით ხშირად განიცდიან კაცების მხრიდან (უკანონო) ძალადობას,  მათ შორის, სექსუალურს. თუმცა, უფრო ლიბერალურ კულტურებში ქალები, ამავდროულად, სამართლებრივად არიან უზრუნველყოფილი ისეთივე უფლებებითა და შესაძლებლობებით, როგორითაც კაცები. დამატებით, ასეთ კულტურებში, ოჯახების უმრავლესობა, რელიგიური ფუნდამენტალისტების გამოკლებით, არ ეუბნება თავიანთ ქალიშვილებს, რომ ბიჭებზე უფრო ნაკლებად ღირებულნი არიან,  რომ მათი ცხოვრება მხოლოდ ოჯახური საქმიანობით და კაცებისა და შვილების მომსახურებით უნდა შემოიფარგლოს, და რომ მათი სექსუალობა ღირებულია მხოლოდ ქორწინებისთვის, კაცის მომსახურებისა და რეპროდუქციული მიზნებისთვის. როგორც ვნახეთ, ეს სიტუაცია საკმაოდ განსხვავებულია მსოფლიოს სხვა კულტურებში მცხოვრები ქალებისთვის, მათ შორის, ბევრ იმ ქვეყანაში, საიდანაც ევროპისა და ჩრდილოეთ ამერიკის იმიგრანტები მოდიან.

ჯგუფური უფლებები?

კულტურების უმეტესობა პატრიარქალურია, ხოლო უმცირესობათა კულტურების უმრავლესობა (თუმცა, არა ყველა), რომლებიც ჯგუფურ უფლებებს ითხოვენ, უფრო პატრიარქალურები არიან, ვიდრე მათ გარშემო არსებულები. ამდენად, გასაკვირი არაა, რომ ქალებზე კონტროლის შენარჩუნების კულტურული მნიშვნელობა ხაზგასმულია იმ მაგალითებში, რომლებიც (ლიბერალურ სახელმწიფოებში) კულტურული მრავალფეროვნებისა და ჯგუფური უფლებებების ლიტერატურაშია მოყვანილი. თუმცა, მიუხედავად ამისა, მისი ღია პრობლემატიზება იშვიათად ხდება.

სებასტიან პულტერის მომზადებული სტატია ბრიტანეთში იმიგრანტი ჯგუფებისა და ბოშების სამართლებრივი უფლებებისა და კულტურაზე დაფუძნებული სხვადასხვა მოთხოვნის შესახებ, ქალთა როლსა და სტატუსს „კულტურათა ჯახის“ ერთ-ერთ ძალიან ნათელ მაგალითად იშველიებს. მასში პულტერი განიხილავს ასეთ ჯგუფთა წევრების მიერ წამოყენებულ, კულტურულ განსხვავებაზე დაფუძნებულ მოთხოვნებს განსაკუთრებული სამართლებრივი მოპყრობის თაობაზე. მოთხოვნებს შორის რამდენიმე გენდერთან დაუკავშირებელია, მაგალითად, მუსლიმი სკოლის მასწავლებლის უფლება, პარასკევს, ნაშუადღევს სამსახურიდან სალოცავი მიზნებისთვის გათავისუფლდეს ან ბოშა ბავშვები სკოლებში სხვებთან შედარებით ნაკლებად მკაცრ მოთხოვნებს დაექვემდებარონ, მათი მოხეტიალე ცხოვრების წესიდან გამომდინარე. თუმცა, მაგალითების უმრავლესობა მაინც გენდერულ უთანასწორობებს ეხება: ბავშვთა ქორწინებები, იძულებითი ქორწინებები, ქალების წინააღმდეგ მიმართული განქორწინების სისტემები, პოლიგამია და კლიტორიდექტომია. პულტერის განხილული თითქმის ყველა სამართლებრივი საქმე მომდინარეობს ქალების ან გოგონების მტკიცებებიდან, რომ მათი ინდივიდუალური უფლებები შეიკვეცა ან დაირღვა მათივე კულტურული ჯგუფების მიერ. პოლიტიკის ფილოსოფოსის ემი გუტმანის ახალ სტატიაში მაგალითების ნახევარი გენდერის საკითხებს ეხება – პოლიგამია, აბორტი, სექსუალური შევიწროება, კლიტორიდექტომია და ფარდე.

ეს საკმაოდ ტიპურია ქვეეროვნული მულტიკულტურული პრობლემების ლიტერატურაში. მეტიც, კულტურასა და გენდერს შორის იგივე კავშირია საერთაშორისო არენაზეც, პრაქტიკაში, სადაც ქალთა უფლებები ხშირადაა უარყოფილი ქვეყნების ლიდერების ან ქვეყანათა ჯგუფების მიერ, როგორც მათი განსხვავებული კულტურებისთვის შეუთავსებელი.

მსგავსად, „კულტურის დაცვათა“ უმრავლესობა, რომლებიც აშშ-ის სისხლის სამართლის საქმეებში კულტურულ უმცირესობათა წევრების მიერ უფრო და უფრო ხშირად მოიხმობა ხოლმე, დაკავშირებულია გენდერთან – კერძოდ, ქალებსა და ბავშვებზე კაცების კონტროლთან. ზოგჯერ, კულტურის დაცვა მოშველიებულია კაცებისგან მოსალოდნელი ძალადობის ან ცხოველების რიტუალური შეწირვის ასახსნელად. უფრო ხშირად კი გვხვდება არგუმენტი, რომლის მიხედვითაც, ბრალდებულის კულტურულ ჯგუფში ქალები არ არიან თანაბარი ღირებულების მქონენი, არამედ – დაქვემდებარებულები, რომელთა მთავარი (თუ არა ერთადერთი) ფუნქცია კაცების სექსუალური და საოჯახო მომსახურებაა. მართლაც, ოთხი ტიპის საქმე, სადაც კულტურის დაცვის არგუმენტი წარმატებით გამოიყენეს, შემდეგია: 1) ჰმონგი კაცების მიერ ქალის გატაცება და გაუპატიურება, სადაც ისინი ამტკიცებდნენ, რომ მათი ქმედებები ნაწილია მათი ზიჯ პოჯ ნიამის, ესე იგი, „მოტაცებით ქორწინების“ კულტურული პრაქტიკის; 2) ღალატის გამო ცოლის მკვლელობა აზიური და ახლოაღმოსავლური ქვეყნებიდან ჩამოსული იმიგრანტების მიერ; 3) ბავშვების მკვლელობა იაპონელი ან ჩინელი დედების მიერ, რომლებმაც შემდეგ წარუმატებლად სცადეს თვითმკვლელობა და ამტკიცებდნენ, რომ მათი კულტურის გათვალისწინებით, ქმრების ღალატმა აიძულა, კულტურულად შეწყნარებული დედა-შვილის თვითმკვლელობის პრაქტიკისთვის მიემართათ; და 4) საფრანგეთში – თუმცა არა აშშ-ში, რადგან იქ ნაწილობრივ ეს პრაქტიკა უკვე 1996 წელს იყო კრიმინალიზებული – კლიტორიდექტომია. მრავალ ასეთ საქმეში, ექსპერტის ჩვენება, ბრალდებულის ან მოპასუხე მხარის კულტურული გარემოს შესახებ, სრულდებოდა ბრალდების მოხსნით ან შემცირებული ბრალდებით, კულტურაზე დაფუძნებული დანაშაულის სუბიექტური მხარის შეფასებით ან მნიშვნელოვნად შემცირებული სასჯელით. აშშ-ში ახალ საკმაოდ ცნობილ საქმეში, იმიგრანტმა ერაყის სოფლიდან თავისი ორი, 13 და 14 წლის, ქალიშვილი თავის ორ, 28 და 34 წლის, მეგობარს მიათხოვა. შემდეგ, როდესაც უფროსი ქალიშვილი 20 წლის მეგობარ ბიჭთან ერთად გაიქცა, მამამ მის მოსაძებნად პოლიციას მიმართა. როცა მიაგნეს, პოლიციამ მამას ბავშვზე ძალადობის, ხოლო ქმრებსა და მეგობარ ბიჭს გაუპატიურების ბრალდება წაუყენა. ერაყელის დაცვა, ნაწილობრივ, ქორწინების კულტურულ პრაქტიკებზე იყო დაფუძნებული.

როგორც ეს ოთხი მაგალითი აჩვენებს, მოპასუხე მხარეები ყოველთვის კაცები არ იყვნენ, არც მსხვერპლები ყოფილან ყოველთვის ქალები. როგორც ნიუ-იორკში მცხოვრები ჩინელი იმიგრანტი კაცის შემთხვევაში, რომელმაც ცოლს ღალატის გამო სიკვდილამდე სცემა, ისე კალიფორნიაში მცხოვრები იაპონელი იმიგრანტი ქალის შემთხვევაში, რომელმაც შვილები დაახრჩო და თვითმკვლელობა სცადა, ქმრის ღალატით ოჯახის შერცხვენის გამო – ორივემ კულტურის დაცვის არგუმენტით სასჯელის შემცირება შეძლო (პირველი რიგის მკვლელობიდან მეორე რიგის ან წინასწარგანუზრახველ მკვლელობამდე). ამდენად, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ კულტურის დაცვის არგუმენტი პირველ შემთხვევაში კაცებს მიემხრო, ხოლო მეორეში – ქალებს. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა სქესის ბრალდებულები დავასახელეთ, ორივე შემთხვევაში კულტურული გზავნილი გენდერულად მიკერძოებულია: ქალები (და შემდეგ ბავშვები) კაცებს არიან დაქვემდებარებულები და თან უნდა ატარონ ბრალი და სირცხვილი მონოგამიიდან ნებისმიერი გადახვევის გამო. არ აქვს მნიშვნელობა, ვინ არის მოღალატე, ზიანდება ცოლი: პირველ შემთხვევაში, ქმარმა სამარცხვინო ღალატის გამო ბრუტალურად მოკლა ცოლი; მეორე შემთხვევაში, ქმრის ღალატით შერცხვენისა და სახელის გატეხის გამო, ქალი იძულებულია, შვილები მოკლას და თავიც მოიკლას. კიდევ რომ გავიმეოროთ, იდეა, რომლის მიხედვითაც გოგონები და ქალები პირველ რიგში კაცების მსახურები არიან – რომ ქორწინებამდე ქალწულობა და შემდეგ ერთგულება მათი მთავარი სათნოებებია – კულტურული პრაქტიკების დაცვის მრავალ არგუმენტშია ფორმულირებული.

დასავლეთის უმრავლესობათა კულტურებმა, ძირითადად ფემინისტების დაჟინებული მოთხოვნის გამო, ქალებისადმი სასტიკი მოპყრობის გამამართლებელი არგუმენტების აღმოსაფხვრელად ან შესაზღუდად არსებითი ძალისხმევა გასწიეს. ჯერაც გვახსოვს ის დრო, როცა ამერიკელი მამაკაცები ხშირად ნაკლებად ისჯებოდნენ ცოლების მკვლელობისთვის, თუ თავიანთ ქმედებას განმარტავდნენ როგორც აფექტურს, ცოლების ღალატით გამოწვეული ეჭვიანობითა და ბრაზით მოტივირებულს. აგრეთვე, არცთუ ისე დიდი ხნის წინ, თავდასხმა მუდმივად ბრალდებოდათ თავად გაუპატიურების მსხვერპლ ქალებს, რომლებსაც  ცელიბატური წარსული არ ჰქონდათ ან რომლებსაც წინააღმდეგობა არ გაუწევიათ – მაშინაც კი, თუ იგი დამატებით საფრთხეს შეუქმნიდათ. დღეს ვითარება ნაწილობრივ შეცვლილია და კულტურის დაცვის არგუმენტებისადმი ეჭვები უდავოდ ამ ახალი მიღწევების შენარჩუნებითაა ნაკარნახები. კიდევ ერთი პრობლემა ასეთი დაცვისას შეიძლება იყოს უმცირესობის კულტურათა აღქმის დამახინჯება მათ ნეგატიურ ასპექტებზე გადაჭარბებული ყურადღების მიქცევით. მაგრამ, იქნებ მთავარი პრობლემა ისაა, რომ უმცირესობათა კულტურების კაცებისგან და ხანდახან დედებისგან ქალთა და ზოგჯერ ბავშვთა ვერდაცვით, კულტურის დაცვის არგუმენტები არღვევს ქალთა და ბავშვთა უფლებებს, თანაბრად იყვნენ კანონით დაცულნი. როცა ქალები უფრო პატრიარქალური კულტურიდან აშშ-ში მოდიან (ან ზოგ სხვა დასავლურ, არსებითად ლიბერალურ, სახელმწიფოში), რატომ უნდა იყვნენ ისინი კაცების ძალადობისგან სხვა ქალებზე ნაკლებად დაცულნი? უმცირესობის კულტურათა მრავალმა ქალმა წარმომადგენელმა გააპროტესტა ორმაგი სტანდარტი, რომელიც აგრესორების სასარგებლოდ გამოიყენება ხოლმე.

ლიბერალური არგუმენტი

მიუხედავად ყველა იმ კულტურული პრაქტიკის შესახებ არსებული ფაქტისა, რომელიც ქალებს აკონტროლებს და იქვემდებარებს, არცერთ მულტიკულტურული ჯგუფური უფლებების ცნობილ დამცველს არათუ სათანადოდ, არამედ საერთოდ არ განუხილავს ის პრობლემური კავშირები, რომლებიც გენდერსა და კულტურას შორის არსებობს ან კონფლიქტები, რომლებიც ხშირად ფემინიზმსა და მულტიკულტურალიზმს შორის ჩნდება. ამ მხრივ, უილ კიმლიცკას მსჯელობა რეპრეზენტაციულია.

კიმლიცკას არგუმენტები ჯგუფური უფლებების სასარგებლოდ, დაფუძნებულია ინდივიდუალურ უფლებებზე და ასეთ პრივილეგიებსა და დაცვებს ზღუდავს იმ კულტურულ ჯგუფებზე, რომლებიც შინაგანად ლიბერალურები არიან. ჯონ როულსის გავლენით, კიმლიცკა ხაზს უსვამს პიროვნების ცხოვრებაში თვითინტერესის ფუნდამენტურ მნიშვნელობას. ის ამტკიცებს, რომ წევრობა „მდიდარ და დაცულ კულტურულ სტრუქტურაში, მისი ენითა და ისტორიით, არსებითია როგორც თვითპატივისცემის განვითარებისთვის, ისე პიროვნებებისთვის კონტექსტის მისაცემად, რომელშიც ისინი განივითარებენ უნარს, გააკეთონ სხვადასხვა არჩევანი იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდათ, რომ იცხოვრონ. ამგვარად, კულტურულ უმცირესობებს სჭირდებათ განსაკუთრებული უფლებები, რადგან სხვაგვარად მათი კულტურები გადაშენების საფრთხის წინაშე დადგება, კულტურული გადაშენება კი, დიდი ალბათობით, ძირს გამოუთხრის ჯგუფის წევრების თვითპატივისცემასა და თავისუფლებას. მოკლედ, განსაკუთრებული უფლებები უმცირესობებს უმრავლესობასთან თანასწორ პოზიციაში აყენებს“.

თავისუფლების ღირებულება კიმლიცკას არგუმენტში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. შედეგად, გარდა კულტურული მოწყვლადობის იშვიათი გარემოებებისა, ჯგუფმა, რომელიც განსაკუთრებულ უფლებებს მოითხოვს, თავისი თავი აღიარებადი ლიბერალური პრინციპებით უნდა მართოს; არც თავისი წევრების საბაზისო თავისუფლებები უნდა შეზღუდოს მათზე შინაგანი შეზღუდვების დაწესებით და არც სქესობრივ, რასობრივ ან სექსუალურ უპირატესობაზე დაფუძნებით გამოყოს ისინი. ეს წინაპირობა ძალიან მნიშვნელოვანია ჯგუფური უფლებების თანმიმდევრულად ლიბერალური დასაბუთებისთვის, ვინაიდან „ჩაკეტილ“ ან დისკრიმინაციულ კულტურას ლიბერალიზმისთვის საჭირო ინდივიდუალური განვითარებისთვის კონტექსტის შექმნა არ შეუძლია. რადგან, სხვა შემთხვევაში, შესაძლოა, კოლექტიურ უფლებებს ჩაგვრის სუბკულტურების შექმნა მოჰყვეს და მათ თავად ლიბერალური საზოგადოებების მიერ შეეწყოთ ხელი. კიმლიცკას თქმით, „თავიანთი სოციალური როლების ეჭვქვეშ დაყენების აკრძალვამ ადამიანები შეიძლება არადამაკმაყოფილებელი და დაჩაგრული ცხოვრებისთვისაც კი გაწიროს“.

როგორც კიმლიცკა აღიარებს, შინაგან ლიბერალიზმზე ეს მოთხოვნა გამორიცხავს ჯგუფური უფლებების დაცვას „პოლიტიკური და რელიგიური შეფერილობის მრავალი ფუნდამენტალისტისთვის, ვინც ფიქრობს, რომ საუკეთესო თემი ისაა, სადაც მათი რჩეული რელიგიის, სექსუალობის ან ესთეტიკური პრაქტიკების გარდა ყველა სხვა აკრძალული უნდა იყოს“. რადგან ამ კულტურების ხელშეწყობა და მხარდაჭერა ძირს გამოუთხრის „თავად იმ მოტივს, რატომაც ვზრუნავთ კულტურის წევრობაზე – რომ ის სრულფასოვანი არჩევანის საშუალებას იძლევა“. თუმცა, ზემოთ მოყვანილი მაგალითები გვაჩვენებს, რომ კიმლიცკას მიერ ნავარაუდებზე გაცილებით ნაკლები უმცირესობის კულტურა შეძლებს ჯგუფური უფლებების მოთხოვნას მისი ლიბერალური დასაბუთებით. მაშინაც კი, როცა შეიძლება სხვებს თავს არ მოახვიონ თავიანთი რწმენები ან პრაქტიკები, და მაშინაც, როცა ისინი შეიძლება თითქოს პატივს სცემდნენ ქალებისა და გოგონების საბაზისო სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, მრავალი კულტურა, განსაკუთრებით, კერძო სფეროში, მათ არ ეპყრობა კაცების თანასწორი ზრუნვითა და პატივისცემით, ან არ აძლევს საშუალებას, ისარგებლონ იმავე თავისუფლებებით. ქალთა თავისუფლების წინააღმდეგ დისკრიმინაცია და კონტროლი ხორციელდება, მეტ-ნაკლები ხარისხით, თითქმის ყველა კულტურაში, წარსულში თუ აწმყოში, განსაკუთრებით კი, რელიგიურ კულტურებში და იმ კულტურებში, რომლებიც იყურებიან წარსულში – ანტიკურ ტექსტებში ან სათაყვანებელ ტრადიციებში – იმ სახელმძღვანელო პრინციპებისთვის ან წესებისთვის, რითაც თანამედროვე სამყაროში უნდა იცხოვრონ. ზოგჯერ, უფრო პატრიარქალური უმცირესობის კულტურები ნაკლებად პატრიარქალური უმრავლესობის კულტურათა შუაგულში არსებობენ; ზოგჯერ კი, პირიქით. ორივე შემთხვევაში, ხარისხი, რომლითაც ცალკეული კულტურა პატრიარქალურია და მისი მზაობა, გახდეს ნაკლებპატრიარქალური, უნდა იქცეს გადამწყვეტ ფაქტორად ჯგუფური უფლებების მოთხოვნათა შესაფასებლად – მას შემდეგ, რაც ქალთა თანასწორობას სერიოზულად მიიღებენ.

ცხადია, კიმლიცკასთვის ისეთი კულტურები, რომლებიც ქალების აშკარა და ფორმალურ დისკრიმინაციას ახდენს – მათთვის განათლების, ხმის მიცემის ან თანამდებობის დაკავების უფლების უარყოფით –განსაკუთრებულ უფლებებს არ იმსახურებს. თუმცა, სქესობრივი დისკრიმინაცია ხშირად ბევრად შეფარულია. ბევრ კულტურაში ქალებზე მკაცრი კონტროლი კერძო სფეროში ხდება სიმბოლური თუ ნამდვილი მამების ავტორიტეტით, ხშირად, უფრო ასაკოვანი ქალების მეშვეობით ან მათი თანამონაწილეობით. ბევრ კულტურაში, სადაც ქალების საბაზისო სამოქალაქო უფლებები და თავისუფლებები ფორმალურად უზრუნველყოფილია, ოჯახში ქალებისა და გოგონების წინააღმდეგ მიმართული დისკრიმინაციული პრაქტიკები არა მხოლოდ მკაცრად ზღუდავს მათ არჩევანს, არამედ სერიოზულ საფრთხეს უქმნის მათ კეთილდღეობასა და სიცოცხლესაც კი. ხოლო ასეთ სქესობრივ დისკრიმინაციას– მკაცრს თუ მსუბუქს – ხშირად მძლავრი კულტურული საფუძვლები აქვს.

მართალია, კიმლიცკა სწორად აკრიტიკებს ჯგუფური უფლებების მინიჭებას იმ უმცირესობების კულტურებისთვის, რომლებიც სქესობრივ დისკრიმინაციას ღიად ახორციელებენ, თუმცა მისი არგუმენტები ვერ ახერხებს იმის დაფიქსირებას, რასაც იგი სხვაგან აღიარებს: ქალთა დაქვემდებარება ხშირად არაფორმალური და კერძოა და დღეს არსებული ვერცერთი კულტურა ვერ გაივლის მის „სქესობრივი დისკრიმინაციის“ გამოცდას, თუ მას კერძო სფეროში ჩაატარებენ. მათ, ვინც ჯგუფურ უფლებებს ლიბერალური არგუმენტებით იცავს, ყურადღება უნდა მიაქციონ ამ ძალიან კერძო, კულტურულად გამყარებულ დისკრიმინაციებს. ცხადია, თვითპატივისცემა და თვითშეფასება უფრო მეტს საჭიროებს, ვიდრე სიცოცხლისუნარიანი კულტურის წევრობაა. ასევე ნათელია, რომ საკმარისი არაა „პიროვნების მიღებული სოციალური როლების ეჭვქვეშ დაყენების“ შესაძლებლობა და არჩევანის გაკეთების უნარი იმ ცხოვრების სასარგებლოდ, რომელსაც ადამიანი აირჩევს, რომ მისი კულტურა დაცული იყოს. თვითპატივისცემისა და თვითშეფასების განვითარებისთვის აგრეთვე მნიშვნელოვანია, სულ მცირე, ჩვენი ადგილი ჩვენს კულტურაში. ხოლო ჩვენი უნარისთვის, კითხვის ნიშნის ქვეშ დავაყენოთ ჩვენი სოციალური როლები, სულ მცირე, ასევე მნიშვნელოვანია ის, თუ რამდენად ნერგავს ჩვენში და რამდენად გვახვევს თავს ჩვენი კულტურა ცალკეულ სოციალურ როლს. იმ შემთხვევაში, თუ გოგონას კულტურა პატრიარქალურია, მისი ჯანმრთელი განვითარება ორივე მიმართულებით საფრთხის ქვეშაა.

გამოსავლის ნაწილი?

ამგვარად, ფემინისტური თვალსაზრისით, არანაირად არაა ცხადი, რომ უმცირესობათა ჯგუფური უფლებები „გამოსავლის ნაწილია“. მათ პრობლემის გამწვავებაც თავისუფლად შეუძლიათ. უფრო პატრიარქალური უმცირესობის კულტურების შემთხვევაში, რომლებიც ნაკლებპატრიარქალური უმრავლესობის კულტურის კონტექსტში არსებობენ, შეუძლებელია თვითპატივისცემაზე ან თავისუფლებაზე დაფუძნებული ისეთი არგუმენტის მოძებნა, რომლის საფუძველზეც, აღნიშნული კულტურების წევრი ქალები მათი შენარჩუნების ინტერესს გამოავლენენ. მართლაც, ისინი გაცილებით უკეთ იქნებიან, თუ კულტურა, რომელშიც დაიბადნენ, ან გადაშენდება (და ისინი უფრო ნაკლებსექსისტურ გარემომცველ კულტურაში ინტეგრირდებიან) ან, რაც უმჯობესია, მისი გარდაქმნა წახალისდება ისე, რომ ქალთა თანასწორობა გააძლიეროს – სულ მცირე, იმდენად მაინც, რამდენადაც ამ ღირებულებას უმრავლესობა აღიარებს. ცხადია, მხედველობაში მისაღებია სხვა ისეთი საკითხებიც, როგორიცაა უმცირესობის ჯგუფის ენა, რომელსაც შესაძლოა დაცვა სჭირდებოდეს, ან ზიანდება თუ არა ჯგუფი ისეთი ცრურწმენებისგან, როგორიც რასობრივი დისკრიმინაციაა. თუმცა, საჭიროა მნიშვნელოვანი ფაქტორების არსებობა, რამაც შეიძლება გადაწონოს ის ფაქტი, რომ კულტურა უკიდურესად ზღუდავს ქალთა არჩევანს, ან სხვაგვარად უშლის ხელს მათ კეთილდღეობას.

ზოგიერთი ზემოთ განხილული მაგალითი აჩვენებს იმას, თუ როგორ რჩება დამალული ქალთა მჩაგვრელი კულტურულად მიღებული პრაქტიკები კერძო ან საოჯახო სფეროებში. ზემოთ ნახსენები ერაყელი ბავშვის დაქორწინების საქმეში, მამას თავად რომ არ მიემართა სახელმწიფო სამსახურებისთვის, მისი ქალიშვილების უბედურება შეიძლება არ გასაჯაროებულიყო. ხოლო, როცა 1996 წელს კონგრესმა მიიღო კანონი კლიტორიდიქტომიის კრიმინალიზების შესახებ, აშშ-ის ექიმთა ნაწილმა იგი გააპროტესტა იმ არგუმენტით, რომ ეს პირადი საკითხი იყო, რომელიც, როგორც ერთ-ერთმა აღნიშნა, „უნდა გადაწყდეს ექიმის, ოჯახისა და ბავშვის მიერ“. მეტ-ნაკლებად უკიდურესი გარემოებებია საჭირო, რათა გოგონებსა და ქალებზე ასეთი ძალადობრივი ქმედებები გასაჯაროვდეს ან სახელმწიფოს მათში დამცველის სტატუსით ჩარევა შეეძლოს.

ამდენად, ნათელია, რომ კერძო სფეროში კულტურის საფუძველზე ქალთა წინააღმდეგ დისკრიმინაციის ბევრი შემთხვევა, სავარაუდოდ, არასდროს გასაჯაროვდება; როცა მოსამართლეებს შეეძლებათ, აღასრულონ ქალთა უფლებები, ხოლო პოლიტიკის თეორეტიკოსებს შეეძლებათ, ასეთ პრაქტიკებს არალიბერალური და, შესაბამისად, ქალთა ფიზიკური ან მენტალური მთლიანობის გაუმართლებელი დარღვევა უწოდონ. ჯგუფური უფლებების საჭიროების დამტკიცება, რომელიც ზოგ უმცირესობის კულტურას თვითმყოფადობის შენარჩუნების საშუალებას მისცემს, შესაძლოა, ამ კულტურათა წარმომადგენელი გოგონებისა და ქალების ინტერესებში არ იყოს, მაშინაც კი, თუ ის ხელს აძლევს კაცებს.

მაშასადამე, მათ, ვინც ჯგუფური უფლებების სასარგებლოდ ლიბერალურ არგუმენტებს ქმნიან, საგანგებო ყურადღება უნდა მიაქციონ უთანასწორობებს თავად ამ ჯგუფებში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ყურადღება მიექცეს სქესთა შორის უთანასწორობებს, რამდენადაც ნაკლებსავარაუდოა, ის გასაჯაროვდეს და კიდევ უფრო ნაკლებსავარაუდოა, რომ ადვილად ამოსაცნობი იყოს. მეტიც, კულტურულ უმცირესობათა ჯგუფების მოთხოვნებისა და საჭიროებების საპასუხოდ შექმნილმა პოლიტიკებმა აუცილებლად განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციონ ასეთ ჯგუფთა ნაკლებად ძლიერი წევრების სათანადო რეპრეზენტაციას. ეს იმიტომ, რომ უმცირესობის კულტურულ ჯგუფთა უფლებებისადმი ყურადღების მიქცევა, თუ ის შესაბამისობაში უნდა იყოს ლიბერალიზმის საფუძვლებთან, აუცილებლად უნდა ემსახურებოდეს ამ ჯგუფთა წევრების კეთილდღეობის გაუმჯობესებას. შეუძლებელია იმ დაშვების გამართლება, რომლის მიხედვითაც ჯგუფის თვითგამოცხადებული ლიდერები – ძირითადად, უფრო ასაკოვანი და კაცი წევრები – ჯგუფის ყველა წევრის ინტერესს გამოხატავენ. სანამ ჯგუფური უფლებების შესახებ მიმდინარე მოლაპარაკებებში ქალები –განსაკუთრებით, ახალგაზრდები (რადგან უფროსი ქალები ხშირად თავად არიან ჩართულები გენდერული უთანასწორობის გაძლიერებაში) – სრულად არ იქნებიან წარმოდგენილნი, ასეთი უფლებების მიღებით მათ ინტერესებს შეიძლება ზიანიც კი მიადგეს.

ამ სტატიის საავტორო უფლებები დაცულია:

Edited by Joshua Cohen, Matthew Howard, and Martha C. Nussbaum. Publisher: Princeton University Press, First Edition: 1999.