მსმენელის ძალაუფლება და ქალთა ხმა

ელის უოკერის 1982 წლის ნოველის „იისფერის“ გმირი, სილი, რომელიც ძალადობის, რასიზმისა და ყოველდღიური ტანჯვის მსხვერპლია, ამ ტანჯვის გაზიარების მისთვის მისაწვდომ ერთადერთ გზას პოულობს. „ძვირფასო ღმერთო“ – ასე იწყებს იგი საკუთარი ამბის მოყოლას, თუმცა, იცის, რომ მის ისტორიას მსმენელი არ ჰყავს და თუ ჰყავს, მისი არ ესმის.

ქობულეთში, ნინის ტრაგედიასაც და ქალთა და გოგონათა მიმართ არსებულ უმძიმეს დანაშაულსაც მსმენელი არ ჰყავს, მას არც ინდივიდუალური დამნაშავე ჰყავს და არც კოლექტიური პასუხისმგებელი. მას მხოლოდ მსხვერპლი ჰყავს. თუმცა, ქალთა მიმართ ძალადობასა და სექსუალურ ძალადობას, სულ მცირე, ორი მხარე ჰყავს, მოძალადე და მსხვერპლი, მსხვერპლი და პატრიარქალური სისტემა, მსხვერპლი და პოლიცია, მთხრობელი და მსმენელი. თუმცა, მსმენელი მრავალგვარი და კოლექტიურია – სმენადახშულიცაა და სმენაგამძაფრებულიც, ინტერპრეტატორიც და დუმილის გამომწვევიც, შეკითხვების დამსმელიც და მისი მოპასუხეც. ამ ვითარებაში კი, მთხრობელი და მსმენელი მხოლოდ ერთ წესრიგში – იერარქიაში არსებობენ.

„სექსუალობის ისტორიაში“ ფრანგი ფილოსოფოსი მიშელ ფუკო ამ იერარქიაზე საუბრისას აღნიშნავს, რომ სექსზე დისკურსი იწარმოებოდა არა მასზე გაჩუმებითა და რეპრესიით, არამედ, პირიქით, მასზე საუბრის მუდმივი წახალისებით და, შესაბამისად, სექსის შესახებ დისკურსის წარმოებითა და მისი მულტიპლიკაციით. თუმცა, ის იწარმოებოდა სპეციფიკურ სივრცეებში, მღვდელთან, ფსიქიატრთან, ექიმთან, პოლიციელთან. ფუკო აღნიშნავს, რომ მსმენელს იმთავითვე ჰქონდა ძალაუფლება, ეწარმოებინა დისკურსი ჩვენზე და ჩვენ შესახებ და შემდეგ ძალაუფლების არა რეპრესიული, არამედ მწარმოებლური ძალით მოეხდინა ჩვენივე დისციპლინირება (Foucault, 1978).

თუ ფუკოს ამ ნააზრევს განზოგადებულად ან, გნებავთ, ალეგორიულად გავავრცელებთ სექსუალური ძალადობის მსხვერპლ ქალებზე, საერთო რამეს დავინახავთ – ქალებს კი არ აჩუმებენ, არამედ საკუთარი წესებით უსმენენ. ქალებს გვალაპარაკებენ მაშინაც, როცა ვდუმვართ და მაშინაც, როცა ვლაპარაკობთ. არც ჩვენი სიჩუმეა ჩვენს ხელში და არც ჩვენი ხმის ამოღება. ჩვენ გვისმენენ სიჩუმეშიც და საუბარშიც, თუმცა, ძალაუფლება მოსმენილის და სიჩუმის ინტერპრეტაციაზე მხოლოდ მსმენელს უპყრია.

მსმენელის ეს ძალაუფლება აყალიბებს კონკრეტულ დისკურსს ქალების შესახებ, მისი ქცევის კონკრეტულ მოდელებს და ჩვენ, ჩვენდა უნებურად, გვხდის დისციპლინირებულს. ვენდი ბრაუნის მიხედვით, რაც უფრო სპეციფიკურად არის ქალთა მიმართ ძალადობის აღმოფხვრაზე მიმართული „ძალისხმევა“ ადამიანის უფლებათა ენაში ჩაშენებული, მით მეტად ხდება ქალთა გამოცდილებების და მათი სუბიექტურობის დეფინიცია და ამ დეფინიციების ქალობის რაობის კვლავწარმოება (Brown, 2002). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ის გვკარნახობს მსხვერპლობის როლურ მოდელებს – კარგი და ცუდი მსხვერპლის ხატებსაც და გადარჩენის სტრატეგიებსაც. ის აღგვაწერინებს ჩვენს მსხვერპლობას, ღირსების შელახვას, რითაც დანაშაულს უფრო მეტს ათქმევინებს ჩვენზე, ვიდრე დამნაშავეზე – ნამუსის ამხდელზე, ღირსების შემლახველზე ანუ მასზე, ვინც თავად არის „ნამუსახდილი“ და უღირსი.

საკუთარი თავის აღწერის ტენდენციის ილუსტრაცია ჩემთვის ბოლო წლებში ქალთა მიმართ ძალადობისა და სექსუალური ძალადობის „მსხვერპლობის“ „გადარჩენილის“ ტერმინით ჩაანაცვლებაცაა, როდესაც მსხვერპლობის სისუსტეს გადარჩენილის სიძლიერე დაუპირისპირეს. აღნიშნულმა დისკურსმა, მართალია, წაახალისა ქალთა მიმართ ძალადობაზე ხმამაღლა საუბარი, მაგრამ ასევე მონიშნა სიძლიერე, როგორც გადარჩენის მთავარი ნიშან-თვისება, და ქალები ახალი გამოწვევის წინაშე დააყენა – გადარჩე ისე, რომ სანიმუშო გახდე, ფსიქოლოგიურ ტანჯვასთან გამკლავება კი მარკეტიზდა თვითდახმარების, გამძლეობისა და გამოჯანსაღების დისკურსების მეშვეობით, რამაც თვითის მზარდი გასაქონლება გამოიწვია (Chi Chi Shi, 2018).

გადარჩენილის სტატუსი ჩემთვის პრობლემური არა ინდივიდუალურ დონეზეა, არამედ ისევ იმ დისკურსში, სადაც მსმენელი ძალადობის ინტერპრეტირებას იწყებს, გადარჩენის კონკრეტულ ჩარჩოებს გვთავაზობს და მხოლოდ ეს გადარჩენა ხდება ჩვენს სიმართლეზე მოლაპარაკეც. ეს დისკურსი არსებული ტანჯვის დაუნდობელი ინდივიდუალიზების პრაქტიკასაც ახალისებს, რომელმაც ჩვენი ყურადღება მჩაგვრელი სისტემიდან, ინდივიდუალურ მჩაგვრელსა და დამნაშავეზე გადაიტანა. ეს სტატუსი მსხვერპლის ტანჯვასაც აინდივიდუალურებს და მოძალადესაც, და ძალადობის მორიგ ტალღასთან გამკლავებას ინდივიდუალური მებრძოლი ქალების მხრებზე ტოვებს. ეს არის ობიექტის ავერსი, დომინაციის ლოგიკის შემობრუნება, ოღონდ ისე, რომ ლოგიკას ხელუხლებელს ტოვებს სამმაგი ფუნქციის შესრულებით: „ის აწარმოებს აფექტს, რომელიც გადაფარავს ტკივილს; დამნაშავეს, რომელიც პასუხისმგებელია ტკივილზე; და, რევანშის ადგილს, რათა ჩაანაცვლოს ტკივილი“ (Brown, 1995). მსმენელის ძალაუფლებით წარმოებული ეს დისკურსი არ გვაძლევს უფლებას, დავსვათ კითხვა – თუ ინდივიდუალური კაცებისგან გადარჩენილები ვართ, ნამდვილად გადავურჩით კი არსებულ სისტემაში ქალების დეჰუმანიზების, ინსტიტუციური ძალადობის, აუღიარებელი შრომის, სიღარიბის ტანჯვის სისტემურ ძალადობას, რომელიც არაფრად აგდებს ქალის სხეულს და მას კვლავ დანაშაულის ველად ტოვებს? თითქოს, დანაშაული ძალადობის ინდივიდუალური აქტით სრულდებოდეს. ანუ, შესაძლებელია თუ არა, გადავრჩეთ იქ, სადაც ძალადობას სისტემური ბუნება აქვს, სადაც „გაუპატიურების ტერორიზმი“ არაღიარებულ დანაშაულად არის გამოცხადებული (Mackinnon, 2006) და სადაც, ჩვენს გასაჩუმებლად, ჩვენსავე მოძალადეებზე გვაქორწინებენ, მათ ციხეში სვამენ ან უბრალოდ გაგვარიდებენ.

ჩვენ კი ვიცით, რომ გადარჩენა იმაზე უფრო კომპლექსურია, ვიდრე ინდივიდუალური მოძალადის მკლავებიდან საკუთარი თავის დახსნა, მაგრამ მსმენელს ამის გაგონება არ სურს.

ქობულეთში ნინისადმი ჩადენილი კოლექტიური ძალადობა უთუოდ უნდა მიგვითითებდეს გადარჩენის დისკურსის პრობლემაზე. კაცს თუ გადავურჩით, ყოველთვის გამოჩნდება ვიღაც და რაღაც, რომელიც მსხვერპლობას არ გვაპატიებს, რადგან გადარჩენას მოგვთხოვს. მაგრამ გადარჩენასაც დაგვიწუნებენ, თუ ეს შემოთავაზებული თამაშის წესებით არ გავაკეთეთ. ნინის ოჯახისთვის გადარჩენა, „დანაშაულის გამოსყიდვით“ მოხდა, რადგანაც, ჩვენ გვთხოვენ სუსტის, როგორც სუსტის ტრიუმფს – პასიურ მსხვერპლობას, რომელიც „დაკარგულ ღირსებას“ საკუთარივე თავის აღწერას წმინდა მსხვერპლობის უტყუარ მტკიცებულებებზე დააყრდნობს.

თუმცა, შევძლებთ თუ არა გათავისუფლებას „მსხვერპლად ყოფნისგან“, თუკი მსხვერპლებად არ გვაღიარებენ? თუ მსხვერპლად აღიარებასაც ძალადობრივ სისტემას, კულტურასა და ინსტიტუციებს ვანდობთ, რა პირობებით მოხდება და ხდება ჩვენი აღიარება? ხომ არ იწვევს მსხვერპლთა არაღიარებაზე ჩვენი ჭარბი კონცენტრირება, არაღიარების გამომწვევი მიზეზების გადაფარვას? ხომ არ მიგვაჯაჭვავს ეს დისკურსი ჩვენს ჭრილობებზე, რომელსაც ინდივიდუალურ პირთა გასამართლება გაგვიყუჩებს და „გადარჩენისთვის“ გმირადაც გვაღიარებს? (Brown, 1995). ამ დისკურსში ხომ ჩვენი მსხვერპლობაც და გადარჩენაც წინასწარ განსაზღვრულ წესებს ექვემდებარება – მსმენელის ძალაუფლებით დადგენილ წესებს.

ამ კითხვებს შორის უმთავრესი კი შემდეგია – როგორ უნდა წავართვათ ამ მსმენელს ძალაუფლება? რა გაგვათანაბრებს მსმენელთან? როგორ და რით უნდა დავიწყოთ თანასწორი მსმენელის ძიება და, მეტიც, ვინ არის ის, ვინც გვინდა, რომ მოგვისმინოს? მიიღებს თუ არა „ჩვენი პირიდან წამოსული ხმა ქარის მიერ მიცემულ ფორმას“ (უოკერი, 1982), და მისწვდება თუ არა თანასწორი მსმენელის ძიებაში ჩვენს თანასწორთ? ეს კითხვები შეიძლება დიდხანს პასუხგაუცემელი დარჩეს, მაგრამ ჩვენ, ქალად ცხოვრების გამოცდილების მქონეებმა, ვიცით, რომ ამ ბრძოლის დაწყებისათვის პირველი ნაბიჯი კვლავაც კოლექტიური სოლიდარობა და უთანასწორობის გამომწვევი სისტემის მიმართ ფხიზლად ყოფნაა. ის სოლიდარობა, რომელიც ჩვენს ინდივიდუალურ და კოლექტიურ ტანჯვებს სისტემური ბრძოლის იარაღად გამოიყენებს და დღეს, ამ სისტემაში, „გადარჩენის“ ილუზიას გააქარწყლებს. რადგანაც იქ, სადაც ქალების ჩაგვრა უვაქცინო ვირუსივით მოქმედებს, დღეს ჩვენი გადარჩენა ხვალ მსხვერპლობისგან ვერ დაგვიცავს. 

კოლექტიური სოლიდარობის ძიების პროცესში კი, ჩვენ გვაქვს ძალა, შევცვალოთ ჩვენი ხმა და მისი ადრესატიც, რათა ჯერ ჩვენვე ვიქცეთ სილის მიერ თავისი დისადმი მიწერილი წერილის ავტორებად და მის ადრესატებადაც:

„ძვირფასო ნეტი,

მორჩა, ღმერთს უკვე აღარ ვწერ. შენ გწერ“.

ბიბლიოგრაფია:

უოკერი, ელის. იისფერი. 1982. გია ბერაძის თარგმანი, გამომცემლობა „ინტელექტი“ (2018).

Brown, Wendy. 1995. States of Injury: Power and Freedom in Late Modernity. Princeton, N.J.: Princeton University Press.

Brown, Wendy. 2002. Suffering the Paradoxes of Rights’, in Left Legalism/Left Critique, edited by Wendy Brown and Janet Halley, Durham, NC: Duke University Press.

Chi Chi Shi. 2018. Defining My Own Oppression, Neoliberalism and the Demands of Victimhood. Historical Materialism: Research in Critical Marxist Theory.

Foucault, Michel. 1978. The History of Sexuality: An Introduction. Vol. 1. New York: Random House.

Mackinnon, Catherine. 2006. Are women human? and other international dialogues. The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, and London, England.