სად ვიყავით ქალები ?!

„...ეს მარტა როსლერის სამზარეულოში ფუსფუსის ხმაა. მაგრამ სადილს არ ამზადებს. მხოლოდ ხმაურობს. ქვაბებს მაგიდაზე ალაგებს. ბოთლის ხრახნს ატრიალებს. თითქოს ჩანგლებს, კოვზებს და დანებს იყენებს. მერე თითქოს იქნევს. ჭრის რაღაცას. ჭრის ვიღაცას, ან უბრალოდ მეჩვენება... ფინჯნებს მოიქნევს და თითქოს სადღაც შორს გაისვრის შიგთავსს. ბრძოლას არ ჰგავს, მექანიკურ, უემოციო ქორეოგრაფიასემსგავსება. თმაგაშლილი ახალგაზრდა ქალი სამზარეულოშია და თავისი დროის საზოგადოებაში ქალის იდეალიზებულ როლს უტრირებით იმიტირებს. ეს იყო ამავდროულად არტისტული კომენტარი იმ სატელევიზიო გადაცემებისა, რომლებიც ტელემაყურებელს აჯერებდა, რომ სანიმუშოა ქალი, რომელიც სანიმუშო დიასახლისი და სანიმუშო კულინარია. ეს 1975 წელს შესრულებული არტისტული პერფორმანსია - “სამზარეულოს სემიოტიკა”, რომელიც მარტა როსლერმა შავ-თეთრ ვიდეოდ აქცია. ამერიკის შეერთებული შტატებია. გარეთ ფემინიზმის მეორე ტალღა ხმაურობს. მარტა ამ ტალღის ნაწილია. ფემინისტური ხელოვნების ერთ-ერთ პირველი და ყველაზე ძლიერი წარმომადგენელი.

ბევრი ბუნდოვანი რამ ვახსენეთ.

რა არის ფემინიზმის მეორე ტალღა? როგორი იყო პირველი? რას ამბობს ფემინიზმი? და ფემინისტური ხელოვნება?

ფემინიზმი არ ამბობს, რომ ერთნაირები ვართ. ის ამბობს, რომ თანასწორები ვართ, ჩვენი განსხვავების მიუხედავად. თანასწორები რესურსებზე წვდომის პროცესში, თანასწორები უფლებებთან მიმართებაში, გამოხატვის ფორმებსა და არჩევანის თავისუფლებაში. ყველა სივრცესა და ყველა სფეროსთან მიმართებაში. ფემინისტური ხელოვნება არის ხელოვნება, რომელიც ან აძლიერებს ქალს ამ მიმართულებებით, ან ლაპარაკობს იმაზე, რაც ხელს გვიშლის ამ უფლებებით სარგებლობაში.  

ქალების სახე, ქალი, როგორც მეტაფორა, ქალი როგორც პერსონაჟი, ან ქალი, როგორც ობიექტი ხელოვნებაში იმ დროიდან არსებობს, რომლიდანაც არსებობს ხელოვნებაში ამბები ღმერთებისა და ადამიანების შესახებ. ქალის სხეულში ღმერთებსაც ხედავდნენ და ადამიანურ ვნებებსაც. თუმცა ამ ამბებს უმეტესად კაცები ჰყვებოდნენ. რაც იმას ნიშნავს, რომ ხელოვნება სამყაროსა და მოვლენების მამაკაცური რაკურსიდან აღქმისა და დანახვის მედიუმი იყო. ცხადია, როცა გვეკითხებიან, სად იყავით ქალები? ჩვენ ვპოულობთ გამონაკლისებს. ვასახელებთ ქალებს, რომლებსაც გაუმართლათ, ასწავლეს ან გააძლიერეს მამაკაცებმა. თუმცა, რასაც ისინი ქმნიდნენ, ეს უკვე არსებული ტენდენციის დინების კალაპოტში იყო. ანუ ქალები ვერ ახერხებდნენ თვითმყოფადი და ძლიერი სახელოვნებო პროცესის წამოწყებასა და მართვას. გარემოსა და კონტექსტს ასეთი გამონაკლისი მე-20 საუკუნემდე არ დაუშვია.    

ვინ არის ამაში დამნაშავე? ხელოვნების თეორეტიკოსი ლინდა ნოჰლინი 1971 წელს წერს, რომ დამნაშავე არ არის სქესი, დამნაშავეა კულტურა, აღზრდა, რომელმაც ქალი არ გააძლიერა. არ მისცა მას საკუთარი ინტელექტუალური და უფლებრივი შესაძლებლობების რწმენა. რის გარეშეც მნიშვნელოვანს ვერავინ ვერაფერს შექმნის. შეუძლებელია ნოჰლინს არ დავეთანხმოთ. კითხვაზე - სად ვიყავით? - ნამდვილი პასუხი არის ასეთი - სახლში, ოჯახში, შვილებთან, ქმრებთან და ეს ჩვენი ბრალი არ იყო.

ასე გაგრძელდა დიდხანს, მაგრამ არა ბოლომდე.

მოსაზრებამ, რომ ქალებსაც ესწავლათ, ან მონაწილეობა მიეღოთ სოციო-პოლიტიკურპროცესებში პირველად განმანათლებლებთან გაიჟღერა, თუმცა, იდეად დარჩა. მაგრამ იდეებსაც ხომ გააჩნია?! განმანათლებლების სიტყვებმა დატოვეს მნიშვნელოვანი კვალი, რომელიც პროცესად იქცა მე-19 საუკუნის ევროპაში, საზოგადოებისა და ინდივიდუალიზმის განვითარების გზაზე. ამ გზამ კი მოამზადა რევოლუციური მეოცე საუკუნე. ჯერ კიდევ მანამდე, სანამ ფემინიზმი სახელდებული იქნებოდა და ტენდენციად ჩამოყალიბდებოდა, იწყება ფასეულეობათა ცვლილება და ეს ყველაზე უკეთ ჩანს თითქოს უხმო - სახვით ხელოვნებაში. 

მაგალითისთვის, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში ვიცნობთ ხელოვან ქალებს, რომლებიც შესაძლოა სოციო-პოლიტიკურ პრობლემებზე სულაც არ საუბრობენ, მაგრამ ქმნიან ხელოვნებას, რომელიც მათი როლისა და აღქმის, სურვილების დიაპაზონს ფართოდ შლის. ამკვიდრებენ ქალი ავტორის ადგილს მამაკაცებს შორის. და ჩვენ ვხედავთ მათ განსხვავებულ, თავისთავად სამყაროს. ეს აღარ არის მამაკაცების მსოფლხედვა. ეს ქალების ხედვაა, საკუთარისა და საზოგადოს შესახებ.

ჯულიან მარგარეტ კემერონი ერთ-ერთი პირველი ფოტოგრაფი ქალია, ჯერ კიდევ ფოტოგრაფიის გარიჟრაჟზე. მრავალშვილიანი დედა, დიპლომატის მეუღლე. დიასახლისი სახლში, ოღონდ ფოტოაპარატით ხელში. ის ქალის, დედის, შვილისა და სქესის სამყაროს შესახებ დიდ ფოტომეტაფორებს ქმნის. იგონებს, თხზავს და დგამს ძლიერი, ხასიათიანი ქალების ამბებს. გვახედებს თავის ინტიმურ სივრცეში. ის ხდება პირველი ქალი ხელოვანი ლონდონის ფოტოგრაფების ასოციაციის გუნდში. იმოჯინქანინჰემი თითქოს ზუსტად იმას აღწერს, რასაც აღწერდნენ იმ დროის ავტორები, კაცები - მცენარეებს, შიშველ სხეულებს, მათ ფრაგმენტებს, სექსუალობას, სქესს, ბიოლოგიურ ეროტიზმს, რომელიც ყველაფერშია, რაც ცოცხალია და არა სტერეოტიპულად ქალის სხეულში. მისთვის ეს ბუნებრივია და არა აკრძალული ხილი, ან ტაბუ. ეროტიზმი, როგორც სიცოცხლის ნიშანი - მსგავსი რამ გვაგონდება, ჯორგია ო კიფის ფერად პეიზაჟებს ან ბიოლოგიურ ამორფულ ორგანიზმებად აღქმადნატურმორტებს როცა ვუყურებთ. აქ საერთოდ არ არის ამბები, არ არიან სუბიექტები, არ არის სქესი. აქ არის შეგრძნებები, ყველაზე ბუნებრივი და ყველაზე თამამი, მაგრამ უნივერსალურიც.

ეს უკვე მოდერნიზმის ხანაა. მეოცე საუკუნის დასაწყისი. მოდერნიზმმა გააძლიერა ავტორის, სუბიექტური, ინდივიდუალური საწყისი და ის ხელოვნების მთავარ ავტორად და მეპატრონედ დაამკვიდრა. მოდერნისტულ ხელოვნებაში თავისთავად ძლიერდება ინდივიდუალიზმი და შესაბმისად ნებისმიერი ავტორიც, მაგრამ მათ შორის ქალები მაინც ცოტანი არიან. თუმცა მოდერნიზმის გარიჟრაჟს ქალთა მოძრაობის, ფემინიზმის პირველი ტალღა ემთხვევა, პროცესი, რომელმაც შედეგად გამოიღო საკანონმდებლო ცვლილებები. სწავლისა და არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება. თარიღები განსხვავებულია. სადღაც 20-იან წლებში გადაწყდა, სადღაც 40-იან წლებამდე იცდიდნენ ქალები.

საკანონმდებლო ცვლილებებმა დაუშვა მანამდე წარმოუდგენელი, მაგრამ მხოლოდ კანონი ვერსად ცვლის ტრადიციას, ანუ კულტურულ სისტემას, რომელშიც ქალის ადგილი იყო მხოლოდ ოჯახში, მხოლოდ დიასახლისის როლში. და მისი საქმიანობაც არ უნდა გასცდენოდა საოჯახო სივრცეს. ფემინიზმის მეორე ტალღა, რომელიც 60-იან წლებში დაიწყო, კულტურაში ფასეულობათა ცვლილებების მოხდენას ისახავდა მიზნად, ანუ ტრადიციების შეცვლას. ხელოვნება ის სივრცეა, სადაც ყველაზე ეფექტურად და კომფორტულად არსებობს და ვითარდება ძველი კულტურისა და ტრადიციების, მიღებული ნორმებისა და მოსაზრებების საწინააღმდეგო აზრი ან კრიტიკა. ან უბრალოდ ახლისა და ძველის დამანგრეველი. ამიტომაც ფემინიზმის მეორე ტალღის ერთ-ერთი მთავარი ასპარეზი თანამედროვე ხელოვნება გახდა და ისიც დაიწყო - “ფემინისტური ხელოვნება”. ის 70-იან წლებში ძლიერდება. საუბრობს იმაზე, რაც ქაღალდზე დაწერილმა კანონმა ვერ მოაგვარა. და გამოჩნდნენ ქალი არტისტები, ერთობები, ქალი გალერისტები, კურატორები, რომლებიც ავითარებდნენ ხელოვნებას, რომელიც ლაპარაკობდა იმას, რაც ითრგუნებოდა საუკუნეების განმავლობაში. აპროტესტებდნენ სამუზეუმო და საუნივერსიტეტო დღის წესრიგს. ითვლიდნენ ქალების ჩართულობას და ცვლიდნენ სახელოვნებო ინსტიტუციების განრიგს.

ამბობენ, რომ დასავლური კულტურა ახლა ფემინიზმის მესამე ტალღის მოძრაობებს განიცდის. თუმცა, ნუმერაცია და დათარიღება ნამდვილად პირობითია. სხვადასხვა გამოცდილების საზოგადოებებში თანასწორობისა და ქალის თვითგამოხატვის თავისუფლების საკითხი სხვადასხვა ტიპის პრობლემებს და თემებს გულისხმობს. იმ გამოცდილებათა ჩამონათვალი, რომელთა შესახებაც ჩვენ ვისაუბრეთ, მხოლოდ ნაწილობრივ ეხება გარემოს, რომელმაც საბჭოთა ტოტალიტარიზმის სტრესი მიიღო და განვითარების პროცესს მოგვწყვიტა.

ამ განსხვავებულ გამოცდილებაზე მე სხვა პოდკასტში ვილაპარაკებ, დღეს ვცადე მესაუბრა ფუნდამენტზე. სადაც არ უნდა ვითარდებოდეს ფემინიზმი, პოსტტოტალიტარულ გარემოში, თუ მარტას ამერიკულ სამზარეულოში, ფუნდამენტური პირობა ერთი და იგივეა - ილაპარაკონ ქალებმა იმაზე, რაც აწუხებთ, რაც სურთ, რაც უყვართ, რაც სტანჯავთ, რისიც ერიდებათ; გამოავლინონ თავიანთი სქესიც და თუ სურთ, დაივიწყონ ის. დაიჯერონ, რომ მათ საუბრის და გამოხატვის უფლება აქვთ და ეს უფლება აუცილებელი, ჩვეულებრივი და ბუნებრივია.   

სად ვიყავით ქალები ! ► სოფო კილასონიას პოდკასტი - Heinrich Boell Foundation South Caucasus

Watch on YouTube

ეს გარე შინაარსი მოითხოვს თქვენს თანხმობას. გთხოვთ გაითვალისწინოთ ჩვენი კონფიდენციალურობის პოლიტიკა.