მხატვარ ელენე ახვლედიანის სახლ-მუზეუმი

საჯარო სივრცეები - ქუჩები, სკვერები თუ სხვადასხვა შენობები - ინახავს და გადმოსცემს იმ მეხსიერებას, რომელიც ქალაქის ისტორიას ქმნის. თბილისში, როგორც მსოფლიო ქალაქების უმეტესობაში, ძალიან ცოტაა ისეთი ადგილი, რომელიც ქალის სახელს ატარებს ან ქალთა ისტორიასთანაა დაკავშირებული. ეს ხელს უწყობს ქვეყნის განვითარებაში ქალების მიერ შეტანილი წვლილის დავიწყებას და მათი მიღწევების წაშლას კოლექტიური მეხსიერებიდან. სტატია წარმოგიდგენთ  მხატვარ ელენე ახვლედიანს, რომელმაც განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა ქართული პეიზაჟური მხატვრობის განვითარებაში.  ელენეს სახლ-მუზუმი გახდა ნაწილი ფემინისტური ტურისა, რომელიც 2016 წლის გაზაფხულზე ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონული ბიუროს ინიციატივით დაიგეგმა.

ელენე ახვლედიანის სახლ-მუზეუმი: ლეო ქიაჩელის ქ. 12

ელენე ახვლედიანი 1901 წელს დაიბადა თელავში. მხატვრის ბიოგრაფები ხშირად აღნიშნავენ, რომ ელენეს პირველი გატაცება მუსიკა იყო, თუმცა ბავშვობაშივე დაინტერესდა ხატვით. მისი ნახატები პირველად ელენეს მასწავლებელმა, ცნობილმა მწერალმა ვასილ ბარნოვმა შეამჩნია. მხატვარი იხსენებდა თუ როგორ უთხრა ბარნოვმა კლასის თანდასწრებით ელენეს: “ქართველი ქალი ბუნებით მხატვარია. აბა, დააკვირდით ჩვენი წინაპრების ნაქსოვ-ნაქარგებს. მათი შემქმნელები დიდებული მხატვრები იყვნენ, მაგრამ ისე გაქრნენ, რომ მათი ვინაობა მხოლოდ ნაქსოვზე მიწერილი ამონაქარგითღა ვიცით. შენ კი ელენე, ხატე, ხშირად ხატე.. თელავი და ალაზნის ველი თავის მხატვარს ელოდება”  კახეთის პეიზაჟები მართლაც არა ერთხელ გამხდარა ელენე ახვლედიანის ინსპირაციის წყარო.  

მოგვიანებით ახვლედიანების ოჯახი თბილისში გადასახლდა.  გიმნაზიის პარალელურად ელენე სამხატვრო სასწავლებელშიც დადიოდა. სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ თბილისის სამხატვრო აკადემიაში გააგრძელა სწავლა გიგო გაბაშვილის კლასში. 1922 წელს ჯერ კიდევ აკადემიის სტუდენტი საგანგებო სტიპენდიით საზღვარგარეთ გაემგზავრა. წასვლამდე  რამდენიმე ხნით ადრე ელენე მხატვრების ჯგუფთან ერთად აქტიურად მუშაობდა თბილისის ძველი უბნების ფიქსირებაზე. აღსანიშნავია ისიც,  რომ მოგვიანებით, 1950-60-იან წლებში ცნობილი არქიტექტორი ყავლაშვილი ხშირად ახვლედიანის ნამუშევრებს ეყრდნობოდა დედაქალაქის ძველი უბნების რეკონსტრუქციისას. ასე რომ, თავიდანვე გამოიკვეთა ძველი თბილისი ელენე ახვლედიანის შემოქმედების მთავარ თემად. მხატვარი 2 წლის განმავლობაში იტალიაში ცხოვრობდა, შემდეგ კი პარიზში, კოლაროსის აკადემიისკენ აიღო გეზი.  პარიზში ელენე ახვლედიანი დიდ დროს ატარებდა თავის მეგობრებთან, ქეთევან მაღალაშვილთან, ლადო გუდიაშვილთან და დავით კაკაბაძესთან ერთად. პარიზშივე მიიღო პირველ გამოფენაში მონაწილეობა, რომელსაც ბევრი სხვა ექსპოზიცია დაემატა. მათ შორის იყო  პერსონალური გამოფენაც. ცნობილია, რომ ელენე ახვლედიანის პერსონალური გამოფენა ბევრ სხვა დამთვალიერებელთან  ერთად პიკასომაც ნახა. მას განსაკუთრებით მოეწონა “კახეთი, ზამთარი.”

ახვლედიანის ნახატები ცნობილმა კოლექციონერებმა შეიძინეს, გამოფენებს გამოეხმაურა პრესაც. ელენეს ნამუშევრები პარიზის შემდეგ ამერიკაში გამართულ გამოფენაზეც აღმოჩნდა. მხატვარი ჰოლანდიაშიც მიიწვიეს, მაგრამ დედის მძიმე ავადმყოფობის გამო იგი იძულებული გახდა  საქართველოში დაბრუნებულიყო. მალე მისი გამოფენები თბილისში, ქუთაისსა და თელავში მოეწყო. თბილისში გამართული გამოფენის შემდეგ ელენე ახვლედიანს თანამშრომლობა კოტე მარჯანიშვილმა შესთავაზა.  მას შემდეგ მხატვარმა ბევრი სპექტაკლის გაფორმებაში მიიღო მონაწილეობა. 1930-1933 წლებში იგი ძირითადად თეატრში და წიგნების ილუსტრაციებზე მუშაობდა. ელენე ახვლედიანმა სხვადასხვა დროს გააფორმა “ტომ სოიერი’, “კაცი, რომელიც იცინის”, ვაჟა-ფშაველას პოემები, ეგნატე ნინოშვილის მოთხრობები. ომის შემდგომ მისი სათეატრო მოღვაწეობა საქართველოს ფარგლებს გასცილდა. ელენე ახვლედიანი აფორმებდა სპექტაკლებს მოსკოვში, კიევში, ხარკოვში. ბიოგრაფები მიიჩნევენ, რომ რეპრესიების წლებში მხატვრის გადართვა თეატრზე შესაძლოა მისი გადარჩენის ერთადერთი გზა ყოფილიყო, რადგან უცხოეთიდან დაბრუნებული  ცენზურის მხრიდან განსაკუთრებული მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდა. გარდა ამისა, მისი მეგობრობა ცისფერყანწელებთან, ასევე რეპრესირებულ მხატვართან დიმიტრი შევარდნაძესთან უფრო ზრდიდა ტოტალიტარული სისტემის მხრიდან მისადმი უნდობლობას. 1936 წელს ახვლედიანმა მონაწილეობა მიიღო გამოფენაში „ამიერკავკასიის ბოლშევიკური ორგანიზაციების ისტორიისთვის“ ტილოთი “ამხანაგი სტალინი არალეგალურ კრებაზე კრწანისში.“  სისტემისადმი ხარკის გაღება მოუხდათ ასევე მის კოლეგებსაც, მაღალაშვილს, კაკაბაძეს და გუდიაშვილს.

1939 წელს ელენე ახვლედიანმა სახელოსნო მიიღო, რომელიც “პატარა საქართველოდ” აქცია. დღეს ახლა იქ მისი სახლ-მუზეუმია. ამ სახელოსნოში ინახებოდა მხატვრის მიერ წლების განმავლობაში შეგროვებული და განადგურებას გადარჩენილი დეკორატიულ-გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები, საკუთარი და სხვა მხატვრების მიერ (მათ შორის პიკასოს) შესრულებული ნახატები. სახელოსნო-სახლს ახვლედიანი ხშირად უთმობდა სხვადასხვა შეხვედრებს, საღამოებს, კონცერტებსა თუ პერსონალურ და ჯგუფურ გამოფენებს. სახელოსნოში არაერთხელ გაიმართა პეიზაჟისტ-პლენერისტთა ჯგუფური გამოფენები. პეიზაჟისტებს და მათ ექსპედიციებს საქართველოს სხვადასხვა მხარეში თავად მხატვარი ხელმძღვანელობდა. გარდა ამისა, მის სახლშია გადაღებული ცნობილი ქართული მხატვრული ფილმის “მზე შემოდგომისა” წვეულების სცენა, სადაც კადრში ელენე ახვლედიანთან ერთად ლადო გუდიაშვილიც ჩანს. მხატვარი გასაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა ბავშვთა შემოქმედებასაც. იგი არაერთხელ ყოფილა ბავშვთა გამოფენების ინიციატორი, მასვე ეკუთვნოდა ბავშვთა ნამუშევრების საგამოფენო დარბაზის შექმნის იდეა.

1960-იანი წლებიდან მოყოლებული ბევრჯერ გაიმართა ელენე ახვლედიანის პერსონალური გამოფენა, არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც, მათ შორის მოსკოვში, ტალინში, გერმანიის სხვადასხვა ქალაქში. 1971 წელს ელენე ახვლედიანი გახდა პირველი ქალი, რომელსაც შოთა რუსთაველის სახელობის პრემია მიენიჭა. მხატვარი 1975 წელს  პოპულარობის ზენიტში თავისივე ორგანიზებულ მხატვარ ქალთა ჯგუფის საზეიმო გამოფენის მსვლელობისას მოულოდნელად გარდაიცვალა.

ელენე ახვლედიანი ისტორიას დარჩა არა მხოლოდ როგორც გენიალური მხატვარი, არამედ განსაკუთრებული და გამორჩეული ადამიანი. თანამედროვეები ხშირად იხსენებდნენ მის განსაკუთრებულ სიყვარულს და ზრუნვას ძველი თბილისისადმი, მისი სახის შენარჩუნებისთვის. მხატვრის უშუალო ჩარევის შედეგად არაერთი ძველი შენობა გადაურჩა ნგრევას. ბევრი უცხოელი თუ ქართველი მეგობრისთვის იგი თბილისთან ასოცირდებოდა. თავად სერგო ფარაჯანოვს არაერთხელ უთქვამს: “თბილისი ჩემთვის ელენე ახვლედიანია”. დღესაც  ბევრი ადამიანისთვის “ელიჩკას თბილისია”  ნამდვილი თბილისი.

შენიშვნა:

ტექსტი ელენე ახვლედიანის შესახებ მომზადებულია პროექტ „50 ქალი საქართველოდან“ ფარგლებში.

გამოყენებული ლიტერატურა:

ბუაძე ლ. (2008) ელენე ახვლედიანი წლები მოვლენები, ფაქტები, თბილისი;

ურუშაძე ნ. (1968), ელენე ახვლედიანი,  თბილისი;