„რა არის დემოკრატია? ხალხი ხალხისთვის თუ კაცები ხალხისთვის?“
ფუმზილე მლამბო ნგცუკა , UN Women, აღმასრულებელი დირექტორი
შესავალი
პოლიტიკაში თანაბრად მონაწილეობის სამართლებრივი შეზღუდვების არარსებობის მიუხედავად, ქალთა რაოდენობა მსოფლიოს უმრავლეს წარმომადგენლობით ორგანოში საგრძნობლად დაბალია. მაგალითად, 2016 წლისათვის ქალების რაოდენობა პარლამენტის ქვედა პალატებში მსოფლიოში შეადგენდა საშუალოდ 23 პროცენტს[1]. საქართველოში კი პარლამენტარების მხოლოდ 15 პროცენტია ქალი. რაოდენობაზე ამგვარი აქცენტირება, ბუნებრივია, ზრდის იმის შეგრძნებას, რომ მამაკაცებით დომინირებული წარმომადგენლობითი ორგანოები არ არის რეპრეზენტაციული. პოლიტიკური რეპრეზენტაციის თეორეტიკოსების ერთი ნაწილის აზრით, რაოდენობაზე აქცენტირებას ყურადღება გადააქვს იქიდან, თუ რას აკეთებს წარმომადგენელი, იმაზე, თუ ვინ არის წარმომადგენელი. სხვები კი ამბობენ, რომ შეუძლებელია არსებითად განაცალკეო ის, თუ ვინ არის წარმომადგენელი, იმისაგან, თუ რას აკეთებს იგი.
არიან კი ქალები არათანაბრად წარმოდგენილნი მსოფლიოს პარლამენტებში? თუ მხოლოდ რაოდენობით ვიმსჯელებთ, დიახ, არიან. მაგრამ შეიძლება ასევე არათანაბრად არიან წარმოდგენილნი ფერმერები ან ექიმები. არიან კი ფერმერები და ექიმები არათანაბრად წარმოდგენილნი მსოფლიოს პარლამენტებში? დიახ, დიდი ალბათობით, არიან. შეუძლიათ მათ, მოითხოვონ თანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაცია? იმისათვის, რომ ამ კითხვებს პასუხი გავცეთ, საჭიროა, პირველ რიგში შევთანხმდეთ პოლიტიკური რეპრეზენტაციის მნიშვნელობაზე. სტატიის პირველ ნაწილში ვისაუბრებ პოლიტიკური რეპრეზენტაციის არსზე. მომდევნო ნაწილში მოვიყვან ორ ძირითად არგუმენტს – სამართლიანობის და განსხვავების – რათა დაგარწმუნოთ, რომ ქალების არათანაბარი რეპრეზენტაცია პოლიტიკურ ცხოვრებაში, მხოლოდ რაოდენობის საკითხი არ არის, რომ ქალთა არათანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაცია პრობლემურია და რომ მოთხოვნები ქალების პროპორციულ რეპრეზენტაციაზე, დემოკრატიის საწყისი პრინციპებიდან გამომდინარეობს.
აღნიშნული სტატია ნორმატიული ხასიათისაა, ანუ ეს არის მსჯელობა იმაზე, თუ როგორ უნდა იყოს და რატომ. ეს არ არის ემპირიული სტატია, რომელიც ცდილობს, დაადგინოს – რა არის ან რატომ. მიუხედავად ამისა, მის დასკვნით ნაწილში მოკლედ შევეხები საქართველოში არსებულ გამოწვევებს ქალთა პოლიტიკური რეპრეზენტაციის კუთხით. ბოლო წლებში, ადვოკატირების ჯგუფებში გაიზარდა მსჯელობა ქართული პარლამენტის არარეპრეზენტაციულობაზე. ვფიქრობ, ამ მსჯელობებს აკლდა ნორმატიული გააზრება იმისა, თუ რატომ უნდა იყვნენ ქალები პარლამენტში და რა საფრთხეს წარმოადგენს დემოკრატიისთვის მათი უხილავობა. იმედი მაქვს, ეს სტატია გარკვეულ წვლილს შეიტანს აღნიშნულ მსჯელობაში.
პოლიტიკური რეპრეზენტაცია
აკადემიურ წრეებში გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, არსებული პოლიტიკური სისტემები არარეპრეზენტაციულია[2]. თუმცა, იმისათვის, რომ პოლიტიკური სისტემების რეპრეზენტაციულობა შევაფასოთ, საჭიროა განვმარტოთ რეპრეზენტაციის არსი. დავეთანხმები აირის მარიონ იანგის მოსაზრებას, რომ ათენური დემოკრატია, რომელშიც ყველა მოქალაქე უშუალოდაა ჩართული პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, დღეს ვერ იმუშავებს. შესაბამისად, რეპრეზენტაცია საჭიროა[3]. ჰანა პიკტინის[4] თანახმად, პოლიტიკური რეპრეზენტაცია შედგება შემდეგი კომპონენტებისაგან: ა. წარმოდგენილი, ბ. წარმომადგენელი და გ. წარმოდგენის ობიექტი. თუ ზუსტად როგორ წარმოადგენენ წარმომადგენლები (ბ) წარმოდგენის ობიექტს (გ) და როგორ შეიძლება წარმოდგენილებმა (ა) გაიგონ, რომ მათი წარმოდგენის ობიექტი (გ) წარმოდგენილია, დავის საგანია. პიტკინი გამოყოფს რეპრეზენტაციის სულ მცირე 4 სახეს: 1. ფორმალური – რომელშიც წარმომადგენელი (ბ) ავტორიზებულია, იმოქმედოს სხვის (ა) ნაცვლად. აღნიშნული ხედვის თანახმად, წარმომადგენელი (ბ) არჩეულია, შესაბამისად, წარმოდგენა უკვე შედგა და თუ წარმოდგენის პროცესში პრობლემა შეიქმნება, წარმოდგენილი (ა) გადაირჩევს წარმომადგენელს (ბ); 2. დესკრიფციული – რომელშიც წარმომადგენელი (ბ) ანაცვლებს (stand for) წარმოდგენილს (ა). ამ ხედვის თანახმად, თუკი წარმომადგენელი (ბ) იმეორებს წარმოდგენილის (ა) მახასიათებლებს, რეპრეზენტაცია შედგა; 3. სიმბოლური – რომელშიც წარმომადგენელი (ბ) აღქმულია ასეთად. ამ ხედვის თანახმად, არ არის მნიშვნელოვანი, რას გააკეთებს ან რა მახასიათებლები ექნება წარმომადგენელს (ბ), რეპრეზენტაციისათვის საკმარისია წარმომადგენლის (ბ) იდენტიფიცირება; და 4. სუბსტანციური რეპრეზენტაცია – რომელშიც წარმომადგენელი (ბ) წარმოადგენს წარმოდგენილს (ა) შინაარსობრივად, მიმდინარე რეჟიმში. რეპრეზენტაციის ეს ხედვა უპრობლემო არ გახლავთ. რას აკეთებს წარმომადგენელი (ბ) კონკრეტულად? მოქმედებს წარმოდგენილის (ა) ნაცვლად და ანაცვლებს მას? წარმოადგენს წარმოდგენილის (ა) ინტერესებს და, შესაბამისად, ზრუნავს მასზე? პიკტინის თანახმად, იმისათვის, რომ სუბსტანციური რეპრეზენტაცია შედგეს, ორივე მნიშვნელოვანია[5].
რეპრეზენტაციის ამ ოთხი ხედვიდან პიტკინი უპირატესობას ანიჭებს არჩეული ოფიციალური პირების საქმიანობის შეფასებას შინაარსის საფუძველზე. მისი აზრით, დესკრიფციული რეპრეზენტაცია ზედმეტად ფოკუსირდება წარმომადგენლის (ბ) მიერ წარმოდგენილის (ა) ჩანაცვლებაზე (stand for). თუკი პიტკინი დესკრიფციულ რეპრეზენტაციას უმნიშვნელოდ მიიჩნევს, ასე არ ფიქრობს ენ ფილიპსი. ის თვლის, რომ პიტკინის მიერ ფორმულირებული სუბსტანციური რეპრეზენტაციის ხედვა აცალკევებს პოლიტიკური წარმოდგენის ობიექტს (გ) წარმომადგენლისაგან (ბ), რაც შეუძლებელია[6]. ფილიპსის აზრით, იმისათვის, რომ წარმომადგენლობა იყოს შინაარსობრივი ანუ სუბსტანციური, მნიშვნელოვანია, ვინ იქნება წარმომადგენელი (ბ). ამ ხედვის თანახმად, შეუძლებელია წარმომადგენელმა (ბ) იმოქმედოს წარმოდგენილის (ა) ნაცვლად, წარმოდგენილის (ა) ინტერესებიდან გამომდინარე ან როგორც წარმოდგენილთან (ა) ანგარიშვალდებულმა, თუკი ის, წარმომადგენელი (ბ), არ იზიარებს გარკვეულ ინტერესებსა და მახასიათებლებს წარმოდგენილთან (ა).
წლების მანძილზე პიტკინის ნაშრომის ირგვლივ მნიშვნელოვანი ცოდნა დაგროვდა. კვლევის საგანმა დესკრიფციული და სუბსტანციური რეპრეზენტაციის განცალკევებით განხილვიდან, ძირითადად, ამ ორს შორის ურთიერთკავშირზე გადაინაცვლა. ცალკე აღებული დესკრიფციული რეპრეზენტაცია არ არის წარმოდგენის ხარისხიანად განხორციელების საფუძველი; ცალკე აღებული სუბსტანციური რეპრეზენტაცია არ ქმნის საფუძველს, პოლიტიკაში ეფექტურად ჩართოს პოლიტიკური პროცესებისაგან სხვადასხვა ნიშნით, მაგალითად, სქესით, კლასით ან ეთნიკურობით, გარიყული ჯგუფები[7]. რადგანაც წინამდებარე სტატიის ინტერესს ქალთა პოლიტიკური რეპრეზენტაციის საკითხი წარმოადგენს, შემდეგ ნაწილში ვისაუბრებ იმაზე, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია დესკრიფციული, სიმბოლური და სუბსტანციური რეპრეზენტაციის სინთეზური გააზრება ქალთა არათანაბარ წარმომადგენლობაზე მსჯელობისას.
ქალთა პოლიტიკური რეპრეზენტაცია
ბოლო ათწლეულებში აკადემიურ წრეებში გაიზარდა აქცენტი განსხვავებაზე (difference). თუკი ადრე განსხვავება განიხილებოდა მკაცრად მხოლოდ ინტელექტუალური განსხვავების ჭრილში, ახლა ფოკუსი გადატანილია განსხვავებულ იდენტობებსა და გამოცდილებებზე. ფილიპსის თანახმად, მანამ სანამ განსხვავება განიხილება ინტელექტუალური განსხვავებულობის ჭრილში, არ აქვს მნიშვნელობა, ვინ გააკეთებს ამ იდეების რეპრეზენტაციას[8]. მაგრამ თუკი განსხვავებას განვიხილავთ იდენტობებისა და გამოცდილებების ჭრილიდან, პოლიტიკურმა რეპრეზენტაციამ შეიძლება დაკარგოს დემოკრატიულობა, მაშინ როდესაც სხვადასხვა ჯგუფი სისტემატურად დარჩება პოლიტიკური პროცესებისაგან გარიყული. შესაძლებელია, კაცებმა წარმოადგინონ ქალები წინასწარ შეთანხმებულ იდეებზე, მაგრამ რამდენად შესაძლებელია, კაცებმა წარმოადგინონ ქალები, როცა საქმე კონკრეტულად ქალებს ეხებათ?
საკითხი – თუ ვინ შეიძლება წარმოადგინოს ვინ – სადავო გახდა. თუკი ჩვენ დავეთანხმებით მოსაზრებას, რომ კაცებს ქალების ადეკვატურად წარმოდგენა არ შეუძლიათ, ჩნდება ორი კითხვა: პირველი, შეუძლიათ ქალებს, ადეკვატურად წარმოადგინონ ყველა ქალი? და მეორე, ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ ქალებს არ შეუძლიათ კაცების წარმოდგენა? პროპორციული რეპრეზენტაციის კრიტიკოსები მიიჩნევენ, რომ განსხვავებაზე აქცენტირება ასუსტებს პოლიტიკურ ანგარიშვალდებულებას, რეპრეზენტაციას ხდის ფაქტობრივად შეუძლებელს და, შესაბამისად, ძირს უთხრის ლიბერალური დემოკრატიის ძირითად საფუძვლებს. მეორე მხრივ, პროპორციული რეპრეზენტაციის მომხრეები ამბობენ, რომ პროპორციული რეპრეზენტაცია არ არის აუცილებლად არალიბერალური. უილ კიმლიკას[9] მოჰყავს აშშ-ისა და კანადის მაგალითები, სადაც საარჩევნო ოლქების საზღვრები სპეციალურად ერგება კონკრეტულ ჯგუფს, რადგანაც სხვა შემთხვევაში ისინი სრულად გაირიყებოდნენ პოლიტიკური პროცესებისაგან. საქართველოში ამის ანალოგიური მაგალითია მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემა, რომელიც მუნიციპალიტეტებში ამომრჩეველს საშუალებას აძლევს, პარლამენტში ჰყავდეს წარმომადგენელი, რომელიც მათი, როგორც კონკრეტული ჯგუფის, ინტერესებს წარმოადგენს
უდავოა, რომ დღეისათვის, თავისუფალი პოლიტიკური ბაზარი ვერ ახერხებს ჩაგრული ჯგუფებისათვის თანაბარი პოლიტიკური მონაწილეობის შესაძლებლობის შექმნას. ამის ნათელი მაგალითია შესავალში მოყვანილი სტატისტიკა მსოფლიოსა და საქართველოს წარმომადგენლობით ორგანოებში ქალთა რაოდენობის შესახებ. თანაბარი პოლიტიკური მონაწილეობის უფლების სისტემატურად შეზღუდვა, იქნება ეს მიზანმიმართული თუ სტრუქტურული, იწვევს ქალების გარიყვას პოლიტიკური პროცესებისაგან. ეს, რა თქმა უნდა, დისკრიმინაციული და უსამართლოა.
სტატიის შემდეგ ნაწილში ვისაუბრებ ორ ძირითად არგუმენტზე – სამართლიანობის და განსხვავების – რათა დაგარწმუნოთ, თუ რატომ არის პოლიტიკაში ქალთა არათანაბარი მონაწილეობა პრობლემური. სამართლიანობის არგუმენტის თანახმად, მამაკაცების დომინაცია წარმომადგენლობით ორგანოებში, თუ ჰანა პიტკინის მიერ ფორმულირებული დესკრიფციული რეპრეზენტაციის ჭრილიდან განვიხილავთ, უსამართლოა. განსხვავების არგუმენტის თანახმად კი, ქალთა დაბალი დესკრიფციული რეპრეზენტაცია ხელს უშლის ქალთა არაჰეტეროგენულ ჯგუფს, სათანადოდ იყოს წარმოდგენილი საჯარო პოლიტიკის კეთების პროცესში. სამართლიანობის არგუმენტი არ აკეთებს პრეტენზიას სუბსტანციურ რეპრეზენტაციაზე, განსხვავების არგუმენტი კი გულისხმობს, რომ ქალების მონაწილეობა პოლიტიკაში გაზრდის სუბსტანციური რეპრეზენტაციის ხარისხს.
სამართლიანობის არგუმენტი დაფუძნებულია მოსაზრებაზე, რომ ქალების წინაშე მნიშვნელოვანი ბარიერებია აღმართული, – არა სამართლებრივი, რა თქმა უნდა, – რაც იწვევს წარმომადგენლობით ორგანოებში მათ არათანაბრად წარმოდგენას. ფილიპსის აზრით, თუ წარმომადგენლებს შემთხვევითობის პრინციპით შევარჩევთ მოსახლეობიდან, მოსალოდნელი იქნება გენდერულად თანაბარი გადანაწილება[10]. მცირე გადახრა შესაძლებელია, მაგრამ მხოლოდ მცირე. რაც შეეხება ისეთ მასშტაბურ გადახრას, რასაც მსოფლიოს პარლამენტებში ვხედავთ, ის მხოლოდ მიზანმიმართული ან სტრუქტურული დისკრიმინაციით თუ შეიძლება ავხსნათ. ფილიპსი მიიჩნევს, რომ თუ დისკრიმინაცია მიზანმიმართულია, ისინი, ვინც ძალაუფლების ხელოვნურ მონოპოლიზებას ახდენენ, ვერ მოახერხებენ პოლიტიკური პროცესებიდან გარიყული ჯგუფების სუბსტანციურ წარმოდგენას[11]. და, თუკი დისკრიმინაცია სტრუქტურულია, ასევე არასწორია, დავეყრდნოთ სისტემას, რომელიც მამაკაცებით დომინირებული რეპრეზენტაციის მოდელზე დგას. ასეთ კონტექსტში, „გროტესკულად უსამართლოა მამაკაცების მიერ რეპრეზენტაციის მონოპოლიზება“[12]. როდესაც „ქალებს ჩამორთმეული აქვთ ის უფლებები და შესაძლებლობები, რაც ხელმისაწვდომია კაცებისთვის“, ჩვენ გვაქვს მოქმედების საფუძველი[13]. როდესაც საქმე გვაქვს მიზანმიმართულ ან სტრუქტურულ დისკრიმინაციასთან, სამართლიანობა მოითხოვს მის აღმოფხვრას[14].
სამართლიანობის არგუმენტი პოლიტიკური თანასწორობის დემოკრატიულ იდეალს ეყრდნობა. ქალთა არათანაბარი წარმომადგენლობა საჯარო პოლიტიკის კეთების პროცესში კი, ამ იდეალს ორი მიმართულებით აზიანებს: მამაკაცებით დომინირებული პოლიტიკური სისტემები არა მხოლოდ ართმევენ ქალებს უფლებას, თანაბრად მიიღონ მონაწილეობა პოლიტიკურ პროცესებში, არამედ ასევე ქმნიან დამაზიანებელ სიმბოლურ მნიშვნელობას – რომ ქალები არ არიან პოლიტიკურად თანასწორნი; რომ კაცებთან შედარებით მათ უბრალოდ „არ შეუძლიათ მართვა“[15]. ფილიპსი[16] ამბობს, რომ ქალების პოლიტიკიდან გარიყვის დისკრიმინაციული პრაქტიკა მათ პოლიტიკურად დაქვემდებარებულის პოზიციაში აყენებს. „მოსახლეობის დიდი ნაწილის ამგვარი ინფანტილიზაცია კი, შეუძლებელია, თანამედროვე დემოკრატიისათვის მისაღებად მივიჩნიოთ“[17].
სამართლიანობის არგუმენტი პრეტენზიას აცხადებს დესკრიფციულსა და სიმბოლურ რეპრეზენტაციაზე. ქალთა არათანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაცია წარმომადგენლობით ორგანოებში მიუთითებს მიზანმიმართულ ან სტრუქტურულ დისკრიმინაციაზე; ქალთა არათანაბარი რეპრეზენტაცია მათ პოლიტიკურად უმნიშვნელოს კატეგორიაში აქცევს. დამეთანხმებით, რომ არც გარიყვა და არც ინფანტილიზაცია არ ჩანს მისაღები პოლიტიკური მონაწილეების თანასწორად მოპყრობის დემოკრატიული პრინციპიდან გამომდინარე და საჭიროა ამის გამოსწორება.
სამართლიანობის არგუმენტი დამაჯერებელია, თუმცა უპრობლემო არ გახლავთ. პირველ რიგში, რატომ უნდა გავრცელდეს პროპორციული რეპრეზენტაცია მხოლოდ ქალებზე და არა ნებისმიერ ჯგუფზე? ან ქალების ჯგუფის ჰეტეროგენულობაც პროპორციულად უნდა იქნას ასახული? მეორეც, რადგან არც დესკრიფციული და არც სიმბოლური რეპრეზენტაციის ხედვა არ ეუბნება წარმომადგენელს (ბ), თუ რა უნდა აკეთოს ან როგორ უნდა შეაფასოს წარმოდგენილმა (ა) წარმომადგენლის (ბ) საქმიანობა, იქნება კი წარმომადგენლობით ორგანოებში მხოლოდ ქალთა რაოდენობის გაზრდა საკმარისი იმისათვის, რომ წარმომადგენლობა შედგეს?
ფილიპსი პირველ კითხვაზე პასუხის გაცემისას აღნიშნავს, რომ აუცილებელი არ არის, ფერმერებს მხოლოდ ფერმერებივე წარმოადგენდნენ[18]. სამართლიანობის არგუმენტი პოლიტიკური დისკრიმინაციის ხარისხის დადგენას ეფუძნება. ჯგუფს პროპორციული რეპრეზენტაციის მოთხოვნა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეუძლია, თუკი არსებობს ემპირიული მტკიცებულება ისტორიული დისკრიმინაციისა. თუმცა, ამის თქმა უფრო ადვილია, ვიდრე რეალობაში განხორციელება. ჩარლზ ბეიტსი, მაგალითად, მხარს უჭერს მხოლოდ რასობრივი უმცირესობების პროპორციულ რეპრეზენტაციას[19], აირის მარიონ იანგი კი მოითხოვს ისტორიულად ყველა ჩაგრული ჯგუფის პროპორციულ პოლიტიკურ რეპრეზენტაციას, ანუ ფაქტობრივად ყველა ჯგუფისა, გარდა ჯანმრთელი ახალგაზრდა თეთრი ჰეტეროსექსუალი კაცებისა[20]. ერთი და იმავე პოლიტიკური პირობების შეფასებისას, ამგვარი ვარიაცია, რა თქმა უნდა, ჩაგრული ჯგუფის იდენტიფიკაციის საკითხს კრიტიკისათვის ღიად ტოვებს. და მეორეც, თუკი ჩვენ სხვა ისტორიულად ჩაგრულ ჯგუფებს დავივიწყებთ და მხოლოდ ქალებზე ვკონცენტრირდებით, უნდა ვაღიაროთ, რომ მათ ჯგუფში რასის, კლასის თუ სხვ. მიხედვით ბევრი განსხვავებაა. პროპორციული რეპრეზენტაციის მომხრეები ვერ გვეუბნებიან, თუ ზუსტად როგორ უნდა მოხდეს ქალთა ჯგუფში არსებული შიდა განსხვავებების საკანონმდებლო ორგანოში პროპორციულად წარმოდგენა. თუკი, მიუხედავად პროპორციული რეპრეზენტაციისა, ქალთა ჯგუფში შიდა უმცირესობების ინტერესები კვლავ ვერ იქნება წარმოდგენილი, მაშინ სამართლიანობის არგუმენტი მყარ საფუძველს კარგავს.
მეორე და ასევე მნიშვნელოვანი კრიტიკა სამართლიანობის არგუმენტის წინააღმდეგ, სუბსტანციური რეპრეზენტაციის იდეის მომხრეებისაგან მოდის. თუკი შევთანხმდებით, რომ ქალებს გენდერულად სპეციფიური ინტერესები აქვთ, რისი წარმოდგენაც მხოლოდ მათვე შეუძლიათ, მაშინ ლოგიკურია ვიფიქროთ, რომ გენდერული ბალანსი საჭიროა. მაგრამ აქვთ კი ქალებს გენდერულად სპეციფიური ინტერესები? თუკი ინტერესებს გავიგებთ, როგორც საერთო მიზნებსა და პრიორიტეტებს, ქალთა ჯგუფის ჰეტეროგენულობიდან გამომდინარე, ასეთი საერთო მიზნებისა და პრიორიტეტების იდენტიფიცირება რთულია. განსხვავების არგუმენტის მომხრეები ამბობენ, რომ ქალებს არ აქვთ საერთო ინტერესები. ასევე ამტკიცებენ, რომ ქალების ინტერესები და გამოცდილებები განსხვავებულია, მაგრამ ეს ინტერესები და გამოცდილებები გენდერიზებულია (gendered). მსოფლიოში, სადაც ზოგიერთი ქვეყნის სამართლებრივი ბაზა ჯერ კიდევ იძლევა გაუპატიურებაში ბრალდებულის გამართლების საშუალებას, თუკი ის მსხვერპლზე დაქორწინდება (რომლებიც, რაც უნდა გაგვიკვირდეს, ძირითადად ქალები არიან)[21]; მსოფლიოში, სადაც წამების საერთაშორისო სამართლებრივი განმარტება შემდეგია: „განხორციელებულია საჯარო პირის მიერ ან სხვა პირის მიერ, რომელიც მოქმედებს საჯარო მანდატით“[22], მაგრამ არა მოქმედება, რომელიც განხორციელდა, მაგალითად, ოჯახის კერძო სივრცეში, სადაც უამრავი ქალი ხდება ძალადობისა და არასათანადო მოპყრობის მსხვერპლი, რთულია, ვერ დაინახო, რომ ქალთა გამოცდილებები გენდერიზებულია. განსხვავების არგუმენტის მომხრეები არ ამბობენ, რომ არსებობს ქალთა ესენციალური ინტერესები ან გამოცდილებები, არამედ ისინი ამბობენ, რომ ქალების ინტერესები და გამოცდილებები, – არ აქვს მნიშვნელობა, რამდენად დიდია მათ შორის ინტერნალური განსხვავებები, – არის გენდერიზებული.
იმის აღიარება, რომ ქალებს, როგორც ჰეტეროგენულ ჯგუფს, აქვთ განსხვავებული, მაგრამ გენდერიზებული ინტერესები და გამოცდილებები, ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ კაცებს მათი რეპრეზენტაცია არ შეუძლიათ. როდესაც პოლიტიკა გვესმის, როგორც პოზიციები, რაზეც მხარეები არჩევნებამდე წინასწარ შეთანხმდნენ, რა მნიშვნელობა აქვს წარმომადგენლის (ბ) სქესს? პიტკინი ამბობს, რომ სუბსტანციური რეპრეზენტაცია არ ნიშნავს წინასწარ შეფუთული პოზიციების და პროგრამების წარმოდგენას[23]. თუ ეს ასეა, მაშინ რეპრეზენტაციის ნაცვლად შეგვეძლო გამოგვეყენებინა ტერმინი ჩანაცვლება. პიტკინის აზრით, იმისათვის, რომ რეპრეზენტაცია იყოს სუბსტანციური, წარმომადგენელი უნდა გრძნობდეს ელექტორატს. ამ ხედვის თანახმად, ორივეს, წარმომადგენელსაც (ბ) და წარმოდგენილსაც (ა), აქვს შესაძლებლობა, გავლენა იქონიოს პოლიტიკის კეთების პროცესზე, ნაცვლად იმისა, რომ რეაგირება მოახდინოს წარმომადგენლობის დასრულების შემდეგ. ფილიპსი[24] აღნიშნავს, რომ პოლიტიკური პრეფერენციები დროთა განმავლობაში იკვეთება, ნაცვლად იმისა, რომ ჩამოყალიბებული იყოს არჩევნების წინ. მანსბრიჯის თანახმად, სხვადასხვა საკითხზე ინტერესები შეიძლება ფორმულირებულიც კი არ იყოს იმ პერიოდისათვის, როდესაც მოქალაქეები ხმას აძლევენ[25]. იმ დროს, როდესაც წარმოდგენის ობიექტი (გ) შეიძლება არ არის ფიქსირებული ან სრულად ფორმულირებული, ვინ აკეთებს რეპრეზენტაციას, მნიშვნელოვანია. ასეთ პირობებში, დესკრიფციული მსგავსება წარმომადგენელსა (ბ) და წარმოდგენილს (ა) შორის ხდება მნიშვნელოვანი. მანსბრიჯის[26] თანახმად, ქალებს, როგორც ისტორიულად მარგინალიზებულ ჯგუფს, შეუძლიათ, დისკუსიას ისეთი დეტალები შემატონ, რომლებიც მათთან ეგზისტენციალურად ახლოსაა. პირველ რიგში, ქალების დაბალი რაოდენობა პარლამენტში ვერ უზრუნველყოფს მათი შიდა განსხვავებების სათანადოდ წარმოჩენას, და მეორეც, წარმომადგენლების სიმცირე ხელს უშლის სხვების დარწმუნების პროცესს და ფაქტობრივად შეუძლებელს ხდის პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენას.
სამართლიანობის არგუმენტი, როგორც ზევით განვიხილეთ, ეფუძნება პოლიტიკაში მონაწილეობის თანაბარი ხელმისაწვდომობის, ასევე ისტორიულად ჩაგრული ჯგუფების პოლიტიკური გათანაბრების ხედვას. სამართლიანობის არგუმენტი, ცალკე აღებული, არ არის საკმარისი ქალთა არათანაბარი რეპრეზენტაციის საკითხზე მსჯელობისას, თუმცა, განსხვავების არგუმენტთან ერთად, ქალთა თანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაციის მოთხოვნა დამაჯერებლობას იძენს.
დასკვნა
აღნიშნული სტატიის მიზანი გახლდათ პოლიტიკურ პროცესებზე ქალთა არათანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაციის გავლენის ანალიზი. მასში ვცადე, პასუხი გამეცა შემდეგ კითხვებზე: აქვს თუ არა გავლენა ქალთა არათანაბარ დესკრიფციულ წარმომადგენლობას სუბსტანციურ რეპრეზენტაციაზე, და თუ აქვს, რა მხრივ? ცხადია, რომ ქალთა არათანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაცია მსოფლიოს წარმომადგენლობით ორგანოებში, მიუთითებს სტრუქტურული ბარიერების არსებობაზე, იმ ბარიერებისა, რაც ქალებს ისტორიულად ზღუდავს როგორც საჯარო, ისე კერძო სივრცეში. სამართლიანობის არგუმენტის თანახმად, ქალთა არათანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაცია ლიბერალური დემოკრატიული ღირებულებების – თანაბარი პოლიტიკური მონაწილეობისა და თანაბარი პოლიტიკური მნიშვნელობის – ღალატია. სამართლიანობის არგუმენტი, ძირითადად, დესკრიფციულ და სიმბოლურ რეპრეზენტაციაზე აკეთებს აქცენტს. სტატიაში ვისაუბრე იმაზე, რომ ცალკე აღებული სამართლიანობის არგუმენტი საკმარისი არ გახლავთ ქალთა თანაბარი რეპრეზენტაციის მოთხოვნისათვის, თუმცა, განსხვავების არგუმენტთან ერთად, აღნიშნული მოთხოვნა უკვე საფუძველს იძენს. განსხვავების არგუმენტი ეფუძნება მოსაზრებას, რომ სუბსტანციური რეპრეზენტაციის მიღწევა დესკრიფციული მახასიათებლების ინკლუზიის გარეშე შეუძლებელია. განსხვავების არგუმენტის თანახმად, მიუხედავად იმისა, რომ ქალთა ინტერესები უნიფიცირებული ან ფიქსირებული არ არის, ისინი გენდერიზებულია, და იმისათვის, რომ სუბსტანციური რეპრეზენტაცია შედგეს, ქალების ხმა პარლამენტში უნდა ისმოდეს. განსხვავების არგუმენტი არ აყენებს რადიკალურ მოთხოვნას, რომ ქალების რეპრეზენტაცია მხოლოდ მათვე შეუძლიათ, ან, რომ ნებისმიერ ქალს შეუძლია ყველა ქალის რეპრეზენტაცია. აღნიშნული არგუმენტის თანახმად, წარმომადგენლობით ორგანოებში ქალთა რაოდენობის ზრდა ხელს შეუწყობს ქალთა ჯგუფის შიდა განსხვავებების პარლამენტში წარმოჩენას და გაზრდის ქალების მიერ პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენის შესაძლებლობებს.
ვფიქრობ, სამართლიანობის და განსხვავების არგუმენტი, სინთეზში, წარმოადგენს საკმარის საფუძველს იმისათვის, რომ საზოგადოება ქალთა თანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაციის უზრუნველყოფის აუცილებლობაში დავარწმუნოთ. წინამდებარე სტატიის მიზანი არ გახლავთ იმ მეთოდებზე საუბარი, რომელთა გამოყენებითაც ქალთა თანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაციის უზრუნველყოფაა შესაძლებელი. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ საქართველოში ბოლო პერიოდში პოპულარული გახდა გენდერული კვოტის თემა, შეუძლებელია, ქალთა პოლიტიკური რეპრეზენტაციის საკითხზე საუბრისას მასაც არ შევეხოთ. გენდერული კვოტის მექანიზმი, როგორც დროებითი გამათანაბრებელი ზომა, მსოფლიოს არაერთ ქვეყანაში გამოიყენება. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, პარლამენტში წარმომადგენლები რომ შემთხვევითობის პრინციპით შევარჩიოთ მოსახლეობიდან, მოსალოდნელი იქნება გენდერულად თანაბარი გადანაწილება. საქართველოში კი, სადაც მოსახლეობის თითქმის ნახევარს ქალები შეადგენენ, 2016 წლის მოწვევის პარლამენტში მათი რაოდენობა მხოლოდ 15 პროცენტია. გენდერული კვოტის მექანიზმის მიზანი სწორედ ამ ასიმეტრიის გასწორება და პოლიტიკური დისკრიმინაციის აღმოფხვრაა. აღსანიშნავია, რომ გენდერული კვოტის იდეა საქართველოში არც პოლიტიკოსებისათვის და არც საზოგადოებისათვის ამ ეტაპზე მისაღები არ აღმოჩნდა. ამის მიზეზი შესაძლოა რამდენიმე იყოს, მათ შორის, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ გენდერული კვოტის ადვოკატებმა სხვადასხვა მიზეზის – მაგალითად, დროის და/ან რესურსების სიმცირის – გამო, ვერ მოახერხეს აღნიშნული ინსტრუმენტის სიკეთეებში საზოგადოების დარწმუნება. ასევე შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის დიდი ნაწილი სიღარიბეში ცხოვრობს, ქალები კი, როგორც წესი, უღარიბეს ფენას განეკუთვნებიან, ქალთა პოლიტიკური რეპრეზენტაციის თემა საზოგადოებისთვის ჯერ კიდევ მაღალი სოციო-ეკონომიკური მდგომარეობის ქალთა პრობლემების ნაწილად აღიქმება. როგორც უკვე არაერთხელ აღვნიშნე, სამართლიანობის და განსხვავების არგუმენტის თანახმად, მნიშვნელოვანია ქალთა თანაბარი პოლიტიკური რეპრეზენტაციის უზრუნველყოფა, შესაბამისად, მნიშვნელოვანია, რომ გენდერული კვოტის ადვოკატებმა დიალოგი საზოგადოების ყველა წრესთან აწარმოონ.
შენიშვნები:
[1] IPU (შიდა საპარლამენტო კავშირი), „ქალები პოლიტიკურ რუკებში 2017“. წყარო: http://www.un.org/sustainabledevelopment/blog/2017/03/womens-political-…
[2] უილ კიმლიკა, „უმცირესობათა ხმების უზრუნველყოფა“, 1995.
[3] აირის მარიონ იანგი, „ჯგუფების რეპრეზენტაციის საკითხის გადადება“, 1997.
[4] ჰანა პიტკინი, რეპრეზენტაციის არსი, 1967.
[5] ჰანა პიტკინი, რეპრეზენტაციის არსი, 1967.
[6] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[7] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[8] იქვე.
[9] უილ კიმლიკა, „უმცირესობათა ხმების უზრუნველყოფა“, 1995.
[10] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[11] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[12] იქვე. გვ. 63.
[13] იქვე.
[14] იქვე.
[15] ჯეინ მანსბრიჯი, „უნდა წარმოადგენდნენ თუ არა შავკანიანებს შავკანიანები და ქალებს ქალები?“, 1999. გვ. 649.
[16] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[17] იქვე. გვ. 39.
[18] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[19] ჩარლზ ბეიტსი, პოლიტიკური თანასწორობა, 1989.
[20] აირის მარიონ იანგი, სამართლიანობა და განსხვავების პოლიტიკა, 1990.
[21] სიუზენ მოლერ ოკინი, „ცუდია თუ არა მულტიკულტურალიზმი ქალებისათვის?“, 1999.
[22] UN CAT, „კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის და დასჯის წინააღმდეგ“, 1984. წყარო: http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CAT.aspx
[23] ჰანა პიტკინი, რეპრეზენტაციის არსი, 1967.
[24] ენ ფილიპსი, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998.
[25] ჯეინ მანსბრიჯი, „უნდა წარმოადგენდნენ თუ არა შავკანიანებს შავკანიანები და ქალებს ქალები?“, 1999.
[26] იქვე.
ბიბლიოგრაფია
ბეითსი, ჩარლზ, პოლიტიკური თანასწორობა, 1989. [Beitz, Charles, Political Equality, Princeton University Press, 1989.]
იანგი, აირის მარიონ, სამართლიანობა და განსხვავების პოლიტიკა, 1990. [Young, Iris Marion, Justice and the Politics of Difference, Princeton University Press, 1990.]
იანგი, აირის მარიონ, „ჯგუფების რეპრეზენტაციის საკითხის გადადება“, ნომოს 39 ეთნიკურობა და ჯგუფების უფლებები“ (გვ. 349-376), რედ. იან შაპირო, უილ კიმლიკა, 1997. [Young, Iris Marion, „Deferring Group Representation,“ in Shapiro and Kymlicka (eds.), Nomos vol. 39: Ethnicity and Group Rights, New York, 1997. pp. 349- 376 .]
კიმლიკა, უილ, „უმცირესობათა ხმების უზრუნველყოფა“, 1995. [Kymlicka, Will, „Ensuring a Voice for Minorities,“ in his Multicultural Citizenship, Oxford University Press, 1995. pp. 131-151.]
მანსბრიჯი, ჯეინ, „უნდა წარმოადგენდნენ თუ არა შავკანიანებს შავკანიანები და ქალებს ქალები? ერთმნიშვნელოვანი დიახ“, 1999. [Mansbridge, Jane, „Should Black Represent Blacks and Women Represent Women? A Contingent Yes,“ Journal of Politics 61(3), 1999. pp. 628-657.]
პიტკინი, ჰანა, რეპრეზენტაციის არსი, 1967. [Pitkin, Hannah, The Concept of Representation, Berkeley: University of California Press, 1967.]
ოკინი, სიუზენ მოლერ, „ცუდია თუ არა მულტიკულტურალიზმი ქალებისთვის?“, კოენი და სხვ. (რედ) ცუდია თუ არა მულტიკულტურალიზმი ქალებისთვის? (გვ. 7-26), რედ. ჯოშუა კოენი, მეთიუ ჰოვარდი, მარტა ნუსბაუმი, 1999. [Okin, Susan Moller, „Is Multiculturalism Bad for Women?,“ in Cohen et al (eds.), Is Multiculturalism Bad for Women?, Princeton University Press, 1999. pp. 7-26.]
ფილიპსი, ენ, წარმომადგენლობის პოლიტიკა, 1998. [Phillips, Ann, The Politics of Presence, Oxford University Press, 1998.]
IPU (შიდა საპარლამენტო კავშირი), „ქალები პოლიტიკურ რუკებში 2017“. წყარო: http://www.un.org/sustainabledevelopment/blog/2017/03/womens-political-parity-slow-to-grow-as-un-launches-latest-women-in-politics-map/
UN CAT, „კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის და დასჯის წინააღმდეგ“, 1984. [UN CAT, „Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment,“ 1984. Retrieved 25 September, 2017, from http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CAT.aspx]