ფენობრივი წიგნიერება

თანატოლების [1] კრიტიკა

ნაწილი პირველი

რამდენიმე დღეში მამა[6] უნდა გავხდე. წარმოვიდგენ, როგორ გაიზრდება ბავშვი, სად ისწავლის, რომელ ავტორებს წაიკითხავს და მოისმენს, როგორი იქნება მისი გენდერული და სხვა მრავალი იდენტობა. როგორ ფენებად დაიყოფა საზოგადოება მისი ცხოვრების განმავლობაში, როგორ იმოძრავებს სოციალურ კიბეზე, ვინ იქნებიან მისი მეგობრები და რა ადგილს დაიკავებენ  საზოგადოებაში. ეს ფიქრები მიბიძგებს, სოციალური სტრატიფიკაციითა[7] და მობილობით[8] დავინტერესდე. მინდა, სახელი დავარქვა ინდივიდისა და სტრუქტურის თანამშრომლობით წარმოებულ იმ პრაქტიკებს, რომლებიც სოციალური უთანასწორობის ქართულ სივრცეში ჩემს თანატოლებთან ერთად გავიარე. ჩემი მიზანია, სოციალური სტრატიფიკაციისა და მობილობის შესახებ ქართული მეცნიერული ცოდნის წარმოქმნას შევუწყო ხელი. სტატიის პირველ ნაწილში ვისაუბრებ მხოლოდ ხალხიდან წამოსულ, ხოლო მეორე ნაწილში – ახალი ელიტისა და საშუალო ფენის თანატოლებზე. 

ამისათვის, პირველ რიგში, საკუთარი ცხოვრების რეკონსტრუქციას[9] მოვახდენ, ტრანსფორმაციულ, პოსტსაბჭოთა საქართველოში ჩემ მიერ განვლილ სოციალიზაციას გავიხსენებ სკოლაში, უნივერსიტეტში, ყოველდღიურ ურთიერთობებში და შევეცდები, თანატოლებისა და სოციალური მობილობის ფენომენის კავშირი აღვწერო.

ჩემი ცხოვრების ისტორია, პოსტსაბჭოთა სოციალური სტრატიფიკაცია და მობილობა

ბავშვობა 1985-დან 2005 წლამდე თელავში გავატარე მეთუნუქისა და პედაგოგის ოჯახში. პაპაჩემი დურგალი იყო, ბებიაჩემი – დიასახლისი. უბანში ცხოვრობდნენ ხელოსნები, მუშები, ტაქსის მძღოლები, ვაჭრები, ლექტორები, ექიმები, მასწავლებლები, მილიციელები. უბნიდან რაც მახსენდება, ეს ამ ადამიანთა შორის მკვეთრი განსხვავებაა სტატუსისა და პატივისცემის მხრივ, თუმცა ძალიან დაბალი განსხვავება ფინანსური თვალსაზრისით. საბჭოთა კავშირში საკუთრებასა და წარმოების საშუალებებს სახელმწიფო ფლობდა, ხოლო მოსახლეობა საჯარო სამსახურებში მუშაობდა და შემოსავლის ძირითად წყაროსაც სახელმწიფოსგან აღებული დაბალი ხელფასი წარმოადგენდა. შეუძლებელი იყო, ინდივიდები გამდიდრებულიყვნენ და ხალხთა შორის დიდი ეკონომიკური განსხვავებები წარმოქმნილიყო. ამავე დროს, ყველა ფენის ადამიანს თანაბრად მიუწვდებოდა ხელი სოციალურ სერვისებსა და ბენეფიტებზე. თითქოს უკლასო და უშრეო საზოგადოება უნდა მიგვეღო, მაგრამ ამის მიუხედავად სოციალური დაყოფა მაინც არსებობდა და ეფუძნებოდა სოციალურ კავშირებსა და პოლიტიკურ ძალაუფლებებს, რომლის მიხედვითაც ნაწილდებოდა რესურსები და, შესაბამისად, სტატუსები. მაქს ვებერის მიდგომის მიხედვით რომ განვიხილოთ, სოციალური სტრატიფიკაცია სოციალისტურ ქვეყნებში ემყარებოდა უფრო სტატუსურ ჯგუფებს, ვიდრე კლასებს[10].

მოზარდობის პერიოდამდე ყველა ფენის უბნელ თანატოლთან ვმეგობრობდი. სულერთი იყო, ვის ოჯახს რამდენი ფული ან საჭმელი ჰქონდა. განსხვავებებს მხოლოდ დურგლის ან ლექტორის შვილიშვილობა ქმნიდა. დროთა განმავლობაში, ჩემ გარშემო მხოლოდ ხალხის ფენიდან წამოსული თანატოლები[11] დარჩნენ, რომლებიც ჩემი კარგი აკადემიური მოსწრების მიმართ უცნაურ დამოკიდებულებას ამჟღავნებდნენ. ვის ჰგავხარ? მეკითხებოდნენ. თითქოს არ შემეძლო, კარგი აკადემიური მოსწრება მქონოდა და განათლება ჩემს ფენობრივ მდებარეობას არ ერგებოდა. საბოლოოდ, თანატოლები, რომლებთან ერთადაც მთელი ბავშვობა ფეხბურთს ვთამაშობდი, დიპლომის გარეშე დარჩნენ. თუ ვინმემ განათლება მიიღო – უხარისხო, რასაც მათ აღმავალ ვერტიკალურ სოციალურ მობილობაზე გავლენა არ მოუხდენია. გაიმეორეს მშობლების დაკავებული ადგილი სოციალურ კიბეზე – გახდნენ ხელოსნები, მძღოლები, მუშები.

ჩემი სკოლის პერიოდი ტრანსფორმაციულ პერიოდს დაემთხვა. ტრანზიტული ეკონომიკის პირობებში სტატუსზე დაფუძნებული სოციალური სტრატიფიკაცია ეკონომიკურმა, პოლიტიკურმა და სოციალურმა კომპონენტებმა შეავსო.  „აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ეს ცვლადები დაბალანსებულად წარმოგვიჩნდა, თუმცა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში მხოლოდ პოლიტიკურამდე დავიდა. სოციალური სტატუსი პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში დამოკიდებული გახდა იმ იერარქიულ პოზიციაზე, რომელსაც პიროვნება პოლიტიკურ იერარქიაში ფლობდა. წარმოიქმნა ე.წ. ნომენკლატურა“[12]. თანდათან, პოლიტიკურის გარდა, ეკონომიკური ფაქტორებიც დამკვიდრდა. თუმცა, ვინაიდან ისტორიული გამოცდილება სტატუსურ ჯგუფებს უპირატესად წარმოგვიჩენდა, ამ ფაქტორმა ეკონომიკური აქტივების დაგროვებაზეც დიდი გავლენა იქონია. ნაცნობობა ამ აქტივების დაგროვების ძირითადი საშუალება გახდა. როგორც მიხალევი აღნიშნავს: „ქვეყნებში, რომლებიც ტრანსფორმაციას განიცდიან, არსებული სოციალური კავშირები სოციალური მობილობის პროცესზე დიდ გავლენას ახდენს. განსაკუთრებით, ადგილობრივი ელიტების ფორმირებასა და ტრანსფორმირებაზე“[13]. ერთი მხრივ, მივიღეთ მაღალი სტატუსის მქონე ეკონომიკურად ძლიერი კლანები და, მეორე მხრივ – მუშები, ან უბრალო ხალხი, რომლებიც სულ უფრო „მეტად გახდნენ განათლების ხარისხზე, უნარების დონესა და პროფესიულ გამოცდილებაზე დამოკიდებულნი“[14]. მივიღეთ ოთხი ფენა: ახალი ელიტა[15]; საშუალო კლასი[16]; საბაზისო ფენა (ხალხი)[17] და საბრალონი (სოციალურად დეპრივირებული და მარგინალიზებული ჯგუფები)[18] [19].

სწორედ ამ ახალი ფენებიდან წამოსული თანატოლები დამხვდნენ სკოლაში. თუმცა, სტატიის პირველ ნაწილში მხოლოდ ხალხის ფენიდან წამოსულ თანატოლებზე ვისაუბრებ. პირველი, რაც მახსენდება, მოსწავლეთა ა, ბ და გ კლასებად დაყოფა და ამ დაყოფის კლასობრივი შინაარსია. ახალი ელიტისა და საშუალო ფენის: ქალაქის მერის, პოლიციის უფროსისა და პროკურორის შვილები „ა“ კლასში, ხოლო საბაზო ფენის ხალხის: ხელოსნების, მძღოლების, დაბალანაზღაურებადი მუშებისა და მოსამსახურეთა შვილები – „ბ“ და „გ“ კლასებში იყვნენ გადანაწილებული. სკოლის 11 წლის განმავლობაში მოსწავლეებს განსხვავებული „შიშები“, „გემოვნება“[20], „მეგობრობის სტილი“ ჩამოგვიყალიბდა და საკუთარ თავებზე სკოლის მასწავლებლებისა და დირექტორის მხრიდან განსხვავებული დამოკიდებულება გამოვცადეთ. მთელი ეს პერიოდი სკოლისგან ის ჩაგვესმოდა, რომ „ა“ კლასის მოსწავლეები, ელიტისა და საშუალო ფენის მქონე ოჯახის შვილები, უფრო მეტად „მეგობრობდნენ“ ერთმანეთთან, უფრო უშიშრები და გაბედულები იყვნენ, უფრო კარგი აკადემიური მოსწრება ჰქონდათ, უკეთესად ართმევდნენ თავს ექსკურსიებისა და კლასის შეკრებების ორგანიზებას. ხალხიდან წამოსული ბავშვები თითქოს დაშინებულები, დამცრობილები, არაორგანიზებულები და დაშლილები ვიყავით, უფრო ზარმაცები და „ოროსნები“, თავს ვერ ვართმევდით ექსკურსიებსა და სხვა ორგანიზებულ საქმიანობებს, სასკოლო კონფლიქტებისას ისინი ერთად იდგნენ, ჩვენ – ცალ-ცალკე. თითქოს მათ მხარეს უფრო მეტი ერთმანეთის ერთგულება იყო და ჩვენს მხარეს – მეტი „ღალატი“. სკოლის ეზოშიც ეს ხალხი ბატონობდა: მოდიოდნენ, გვჩაგრავდნენ, ჩვენ გვეშინოდა. არ ვიცოდით, რატომ გვეშინოდა, გვეგონა, მხდალები ვიყავით[21]. ხალხიდან წამოსული თანატოლები უსიტყვოდ ემორჩილებოდნენ ასეთ სოციალურ სასკოლო წესრიგს. ყველამ ვიცოდით, რომელ მოსწავლეს რა ფასი ედო თავისი ოჯახური წარმომავლობიდან გამომდინარე. ვიჩაგრებოდით. ერთმანეთთან მეგობრობას მხოლოდ დაბადების დღეებზე ან „გაბატონებული“ ბავშვების თვალს მიფარებული ვახერხებდით. ერთად დგომა არ შეგვეძლო. გვეშინოდა. ოჯახებიდან არ გვქონდა კლანურობისა და გვერდში დგომის ცოდნა. ხოლო, ელიტისა და საშუალო ფენის ოჯახის შვილები ინფორმაციას ფლობდნენ კლანურობისა და გვერდში დგომის სარგებლის შესახებ და სასკოლო სივრცეში ვარჯიშობდნენ. იმეორებდნენ მშობლების ქცევას მომავლისთვის. ხალხის ფენიდან წამოსული თანატოლები კი, ელიტარულ თანატოლებთან „ბრძოლის“ გეგმების მოფიქრებისა და ერთმანეთის გვერდში დგომის ნაცვლად, თუ რომელიმე მათგანი მეცადინეობდა, კარგი აკადემიური მოსწრება ჰქონდა, მხატვრულ ლიტერატურას კითხულობდა ან უბრალოდ განსხვავებულ მუსიკას უსმენდა, მას ინსპექტირებას უტარებდნენ და ეუბნებოდნენ, რომ როკმუსიკის მოსმენა, „უცნაური“ წიგნების კითხვა და ზედმეტი მეცადინეობა აგიჟებს.

სკოლის შემდეგ, ეკონომიკური მდგომარეობის გამო, თბილისში ვერ წამოვედი. უნივერსიტეტში ჩაბარება და დედაქალაქში ცხოვრება საბაზისო ფენის ხალხის შვილებს არ შეგვეძლო. სწავლა იქვე, თელავის უნივერსიტეტში გავაგრძელე, სადაც კურსელების უმრავლესობა ხალხის ფენიდან წამოსული თანატოლები იყვნენ. უნივერსიტეტში ჩაბარება, „სტუდენტობის, როგორც საუკეთესო წლების გასახსენებლად“ რომ დააძალეს მშობლებმა და არა განათლების მიღების ან შრომის ბაზარზე კონკურენტუნარიანობის დასაძლევად. ამ თანატოლებმა წიგნებისა და მუსიკისგან უკვე „გაგიჟებულად“ აღმიქვეს.

მაგისტრატურისთვის თბილისში წამოვედი. ვმუშაობდი და ჩემი შემოსავალი მქონდა. სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრში ჩავაბარე. მეგონა, ფენობრივი მეხსიერება და ისტორია დიდ ქალაქში თან არ გამყვებოდა. ურბანიზაციაც ხომ მაგიტომ მოიგონეს, რომ შენს წარმომავლობას დაემალო. ცხოვრება ახლიდან დაიწყო და დამალო ის, რისიც „გრცხვენია“. ერთხელ, თბილისში ჩამოსულს, ღარიბმა თანატოლმა მომატყუა, თბილისელი ვარო, როცა სინამდვილეში კახეთის პატარა ქალაქიდან იყო. ცენტრი vs პერიფერია. თითქოს უწარსულოდ დავიწყე თბილისში ყოველდღიურობის წარმოება, მაგრამ ჩემ გარშემო ისევ ხალხიდან წამოსული თანატოლები იყრიდნენ თავს. „ჭკვიან“ მეგობრებს ვიწებებდი, თუმცა ხალხის ფენიდან და პერიფერიებში გაზრდილებს: ქუთაისელებს, ბათუმელებს, ქობულეთელებს, ფოთელებს, ლაგოდეხელებს, ანაც გლდანელებსა და ვაზისუბნელებს. თუ ცენტრიდან იყო ვინმე, ან პერიფერიული ცხოვრება ჰქონდა გამოვლილი, ან მათი მამები იყვნენ ბათუმიდან, ქუთაისიდან, გორიდან.

ეს ხალხის ფენიდან წამოსული „ჭკვიანი“ სტუდენტები კიდევ ცალკე სამყარო იყო: ლექტორებს კართან მისვლას ასწრებდნენ და უღებდნენ. ზრდილობიანები და გალექსილები, „პიზდეცინტელექტუალური“[22] მეტყველების წარმოებით იყვნენ დაკავებულნი. ნელ-ნელა ვხვდებოდი, სულ ვიღაცას თავი რომ უნდა მოაწონო, მაგ მდგომარეობაში ვიყავით. „თავის მოწონების რეჟიმი“ – აი, მე ეს წავიკითხე, ეს ვიცი, ის ვიცი, ეს თეორეტიკოსი ვიცი, მე სოციოლოგია უკეთ ვიცი, ვიდრე შენ, მე დერიდა წავიკითხე, ბატლერიც ასე ამბობს, მე მგონი, გრამში საერთოდ არ გესმის... და ველოდებოდით შეფასებებს, რომ ჩვენ ვიყავით ხუთოსნები, კარგები და წესიერები, დამჯერები და ჭკვიანები. მიდიოდა კონკურენცია, უხილავი ან ხილული ინტელექტუალი „ავტორიტეტებისა“ და „კორიფეების“ გულის მოსაგებად.

სოციალური მედიის გაჩენის თანადროულად, ეს ჩემი ჭკვიანი თანატოლები ბედნიერდებოდნენ, თუ რომელიმე ინტელექტუალი გურუს პოსტზე დააკომენტარებდნენ და ის პასუხს დაუბრუნებდა. მიდიოდა მონიშვნები, კომენტარები და პოლემიკა „განყენებულ“ საკითხებზე: „ძალაუფლება რომ რყვნის და აბსოლუტური ძალაუფლება რომ აბსოლუტურად რყვნის“. ამ თავის მოწონებისა და ორ ფეხზე დამჯერი ძაღლივით ენაგადმოგდებულობის მეტი, ხალხის შვილებს არაფერი გაგვაჩნდა. ჩემი ეს თანატოლები მალავდნენ მშობლებს. განსაკუთრებით, წარუმატებელ მამებს. დედას წარუმატებლობა ეპატიება – ქალია. თუმცა, ყველა ასე არ იქცეოდა. ზოგი დუმდა, ან ქრებოდა.

დროდადრო ახალ მეგობრებს ვიძენდი. ისეთებს, რომლებსაც რაღაცისათვის მიუღწევიათ, რომლებიც თავიანთ მშობლებზე უკეთ ცხოვრობდნენ, მაგრამ ხალხიდან წამოსულებს. ასეთი თანატოლები თავისით ჩნდებოდნენ ჩემს ცხოვრებაში მას მერე, რაც საჯარო ლექციას ჩავატარებდი, ან რაიმე სტატიას დავწერდი. ჩნდებოდნენ და უხაროდათ ჩემთან მეგობრობა. კომპეტენტურად მთვლიდნენ მანამ, სანამ მოშინაურდებოდნენ და შემდეგ, ჰოი, საოცრებავ! ისეთივე თვისებებს გამოავლენდნენ ხოლმე, როგორიც მანამდე შემიმჩნევია სკოლის, უბნისა და უნივერსიტეტელი თანატოლებისათვის. ასე მაგალითად, მაქებდნენ შემდეგნაირად: „მართალია, თელაველი ხარ, მაგრამ – ჭკვიანი კაცი ხარ“. უბანი მახსენდებოდა: „მართალია, დურგლის შვილიშვილი ხარ, მაგრამ ჭკვიანი“. დურგლის შვილიშვილი, თელაველი – მაგრამ ჭკვიანი. 

ხალხიდან წამოსული ნიჭიერი თანატოლები თავიანთ სოციალურ მდებარეობას განიცდიდნენ: უსახლობას, უმანქანობას, უფულობას, უმეგობრობას, უსტატუსობას, „უთბილისობას“... ყველაფერს. ზოგი აკადემიურ წრეებს, ზოგი საქმოსან ტიპებს, ზოგიც პოლიტიკოსებსა თუ პოლიტიკოსობას ესწრაფოდა. თუმცა, ყველას ის აერთიანებდა, რომ მათი წინადადებები ძალიან ჰგავდა უბნის, სკოლისა და უნივერსიტეტის თანატოლების წინადადებებს. ღარიბი ბავშვები ერთნაირად ლაპარაკობდნენ და ერთმანეთს ერჩოდნენ.

ელიტარული და საშუალო ფენის თანატოლები სხვაგან იდგნენ. ამაზე მეორე ნაწილში ვისაუბრებ. ახლა კი, შევეცდები, მოკლედ ავხსნა ხალხიდან წამოსული თანატოლების ზემოთ განხილული ქცევები. აღვწერო სოციალურ მობილობასთან მათი კავშირი და სოციოლოგიური წარმოსახვითი სახელები დავარქვა სხვადასხვა სოციალურ პრაქტიკას.

ხალხიდან წამოსული თანატოლების პრაქტიკები სოციალური მობილობის ქართულ ველში

ქართველი თანატოლების სოციალურ მობილობასთან დაკავშირებით ჩემი თეორიული ცნებების შესაქმნელად, გამოვიყენებ პიერ ბურდიესა და რობერტ მერტონის მოსაზრებებს სოციალური პრაქტიკისა და დანაშაულის შესახებ.

ბურდიეს მიხედვით, ადამიანები ყოველდღიურად სხვადასხვა სოციალურ ველზე ურთიერთქმედებენ. „ველი გაზიარებული მნიშვნელობების ისტორიულად წარმოქმნილი სისტემაა“[23], რომლის შესატყვისი ღირებულებებისა და წესების ინტერნალიზება სოციალიზაციის პროცესში ხორციელდება და მათი აღჭურვით ადამიანს ქმედებათა სამომავლო ტენდენციებისა და შესაძლებლობების წინასწარმეტყველება შეუძლია[24]. ველი ბრძოლების ადგილია[25] მასში პოზიციის დასაკავებლად. ადამიანებს შორის ბრძოლის მიზანი კაპიტალის დაგროვებაა, თან იმ დადგენილი წესებით, რომლებიც კონკრეტული ველისთვის არის მისაღები. ის პოზიცია, რომელსაც ადამიანი იკავებს ველზე, წარმოქმნის აშკარა წესებს, რომელიც აყალიბებს სოციალური მობილობის შეზღუდვებს ამ ველში (დოქსა). დოქსა აყალიბებს ჩვენს განცდებს იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელი მოქმედება შეიძლება და რომელი არა ჩვენი კლასობრივი მდებარეობიდან გამომდინარე.

ველზე დამკვიდრებისათვის ადამიანებს რესურსების გარკვეული რაოდენობა სჭირდებათ. თითოეულ ველს აქვს კონკრეტული რესურსების ნაკრები, რომელსაც ბურდიე უწოდებს კაპიტალს. ტრადიციული თეორეტიკოსებისგან განსხვავებით, ბურდიე გვთავაზობს ოთხი სახის კაპიტალს: ეკონომიკური კაპიტალი[26]; კულტურული კაპიტალი[27]; სოციალური კაპიტალი[28] და სიმბოლური კაპიტალი[29]. კაპიტალის ოდენობის მიხედვით, აგენტები ირგებენ სხვადასხვა ჰაბიტუსს, სქემათა ერთობლიობას, რომელიც მოიცავს აღქმებს, ფიქრებს, შეგრძნებებს, შეფასებებს, საუბრებსა და ქცევებს, რომელიც ასტრუქტურებს ადამიანის ვერბალურ, ექსპრესიულ და პრაქტიკულ ქმედებებს[30]. ადამიანი ჰაბიტუსს პირველადი და მეორადი სოციალიზაციის გზაზე ითვისებს. პირველადი სოციალიზაცია არის ოჯახში გავლილი სოციალიზაცია; ინფორმაცია, რომელსაც გაძლევენ მშობლები, რომელიც განაპირობებს პოზიციას სოციალურ სივრცეში. ამას ბურდიე კლასობრივ ჰაბიტუსს უწოდებს. მეორადი ჰაბიტუსი ადამიანს უყალიბდება განათლების მიღების გზაზე – სკოლა/უნივერსიტეტი. ეს ორივე ჰაბიტუსი დინამიკაში შეიძლება ერთად ჩამოყალიბდეს. როგორც წარსულისა და აწმყოს გამოცდილებების პროდუქტი, ჰაბიტუსი დაუსრულებელ რესტრუქტურირებულ სტრუქტურას წარმოადგენს. შესაძლებელია, ის ადამიანში ვერ ინსტალირდეს და ამ პროცესს ბურდიე hysteres-ის ეფექტს უწოდებს, რაც იწვევს, მაგალითად, თაობებს შორის დაპირისპირებას.

რაც შეეხება მერტონის მოსაზრებებს დანაშაულზე, ადამიანები ხუთ შესაძლო რეაქციას ამჟღავნებენ იმ დაძაბულობებზე, რომლებიც წარმოიშობა სოციალურად მოწონებულ ღირებულებებსა და მათი მიღწევის შეზღუდულ საშუალებებს შორის. ამ რეაქციების მიხედვით, ადამიანები იყოფიან კონფორმისტებად[31], ინოვატორებად[32], რიტუალისტებად[33], რეტრეტისტებად[34] და მეამბოხეებად[35][36]. თუ სოციალურ მობილობას აღვიქვამთ, როგორც იმ ნორმებისა და წესების რღვევას, რომელიც უნდა აწარმოებდეს ნორმალურ კლასობრივ ქცევას (კლასობრივ როლს), ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც დევიაცია, დანაშაული. გამოვყოფ 6 ტიპის ქვეჰაბიტუსს, რომელსაც ხალხისგან წამოსული თანატოლები ირგებენ[37] სოციალურ მობილობასთან მიმართებით, რომელთაგანაც ზოგიერთი სოციალურად მოწონებულ ღირებულებებს ეწინააღმდეგება და აღიქმება როგორც კლასობრივი ღალატი და დანაშაული. ეს კატეგორიებია: დარჩენილი, გაქცეული, გაჭედილი, დაბრუნებული, დაკარგული და მარგინალი. განვიხილოთ თითოეული მათგანი და მათგან ნაწარმოები სოციალური პრაქტიკები მხოლოდ ხალხის ფენიდან წამოსული თანატოლების მაგალითზე.

დარჩენილი თანატოლები არიან ისინი, რომელთა მშობლებსაც არ ჰქონიათ არანაირი კაპიტალი, მუშაობდნენ ხელოსნებად, ვაჭრებად, მუშებად და ამ ბავშვებმაც შეინარჩუნეს ის სტატუსი და მდებარეობა, რომელიც მშობლებისგან ერგოთ – ის ენა, გემოვნება და ცხოვრების სტილი, რომელსაც მათი წინაპრები ატარებდნენ. მათ არ უცდიათ სოციალურ კიბეზე მოძრაობა და დარჩნენ იქ, სადაც დაიბადნენ. ასეთი ტიპის თანატოლები იყვნენ ის თანაკლასელები, რომლებიც ინსპექტირებას მიტარებდნენ მეცადინეობაზე, მუსიკის მოსმენასა და წიგნების კითხვაზე. ისინი ჰგვანან მერტონის მიერ გამოყოფილ კონფორმისტებს, რომლებიც მყარად იცავენ დოქსას მიერ დადგენილ საზღვრებს და არ დამართვიათ hysteresis ეფექტი, ანუ მათში კლასობრივი ინფორმაცია წარმატებით ინტერნალიზდა, ხოლო მეორადი სოციალიზაციის დროს, სკოლასა და უნივერსიტეტებში მიღებულ ინფორმაციას გავლენა არ მოუხდენია მათ ჰაბიტუსზე.

გაქცეული თანატოლები არიან ისინი, რომლებმაც სიღარიბის მიუხედავად, მშობლების მოწადინებით გარკვეული განათლება მიიღეს და უკეთეს სამსახურებში დასაქმდნენ, ვიდრე მათი მშობლები. მათ არ უნდათ, რომ ჰგავდნენ დედ-მამას და სურთ აღმავალი ვერტიკალური მობილობა. ასეთი ტიპის თანატოლები არიან ისინი, რომლებმაც „თავის მოწონების რეჟიმი“ გამოიარეს. ეჯიბრებიან და თავს ამეტებენ ერთმანეთს. ხშირად უსვამენ ხაზს თავიანთ კომპეტენტურობასა და განათლებას. სხვა კატეგორიებისგან განსხვავებით, ყველაზე მეტად წარმოადგენენ მჩაგვრელებს სხვა ტიპის თანატოლების მიმართ. მერტონის ინოვატორებს ჰგვანან. ეს ხალხი მეუბნებოდა: „მე სოციოლოგია უკეთ ვიცი, ვიდრე შენ“. „მე მგონი, გრამში საერთოდ არ გესმის“ და ა.შ. მათში კლასობრივი ჰაბიტუსი წარმატებით მოთავსდა, მაგრამ მიღებულმა განათლებამ გამოიწვია კონფლიქტი კლასობრივ ინფორმაციასა და განათლებას შორის და მათ მოირგეს ე.წ. ბურდიესეული „გახლეჩილი ჰაბიტუსი“[38], თუმცა ამას ჯერ არ აღიარებენ. გაქცეულებს შორის ვხვდებით მემარჯვენე და მემარცხენე თანატოლებს, რომლებიც დაეჭვების გარეშე იცავენ თავიანთ მოსაზრებებს და არ აინტერესებთ სხვათა აზრი.

შემდეგი კატეგორიაა დაბრუნებული. ამ ტიპის თანატოლები ბევრს შეეცადნენ მშობლებისგან განსხვავებული ცხოვრების შენებას, შეცვალეს კაპიტალის დაგროვების ხერხები, საკუთარ ან საპირისპირო სქესთან ურთიერთობის წესები, მაგალითად, ბიჭებმა სცადეს არაქალიშვილ გოგონებთან ურთიერთობა, მაგრამ ვერ გაქაჩეს. სცადეს სკოლის მეგობრების (დარჩენილების) გარდა სხვა მეგობრების შეძენა, მაგრამ ბოლოს მაინც მხოლოდ სკოლისა და ბავშვობის, ხალხის ფენიდან წამოსულ თანატოლებთან ურთიერთობა გადაწყვიტეს. მოკლედ, ბევრი იწვალეს, მაგრამ ვერ მოახერხეს „გადართვა“ და გადაწყვიტეს უკან დაბრუნება, ისე მოქცევა, როგორც იქცეოდნენ მამები ან დარჩენილი თანატოლები. ესენი ისეთი თანატოლები არიან, პროვინციულ წარმომავლობას რომ მალავდნენ და ბოლოს აღიარეს. ისინი კონფორმისტები და რიტუალისტები არიან. მათში კლასობრივმა ჰაბიტუსმა მეორადი სოციალიზაციის დროს მიღებულ ინფორმაციასა და გამოცდილებას აჯობა.

გაქცეულსა და დაბრუნებულს შორის გაჭედილი თანატოლები არიან მოქცეული, რომლებიც ვერ იღებენ გადაწყვეტილებას, თავიანთ კლასობრივ მდებარეობას, მეგობრობისა და გემოვნების ძველ სტილებს დაუბრუნდნენ თუ „გაქცევა“ გააგრძელონ. ისინი ცდილობენ, უარყონ ღარიბი და უსტატუსო მშობლები, დაივიწყონ ან დამალონ ისინი და სოციალურ კიბეზე აღმასვლა სცადონ, მაგრამ თან დედ-მამაც უყვართ და მათგან კლასობრივი ჰაბიტუსი აქვთ გადმოყოლილი. გაჭედილი ტიპიც ბურდიეს გახლეჩილი ჰაბიტუსის ცნებას ეხმიანება. ადამიანი არც იქით არის და არც აქეთ. აღარ ეკუთვნის ხალხს, მაგრამ ჯერ არც საშუალო ფენაა და არც ელიტა. ეს ის მეგობრები არიან, თან საიდუმლოს რომ განდობენ და თან განიცდიან ამას, რადგან საიდუმლოს შინაარსი (ბიჭის შემთხვევაში სიყვარული არაქალწული ქალისა და გოგოს შემთხვევაში პოლიამორულობა) დარღვევაა მისი კლასობრივი დოქსასთვის, დანაშაულია. ესენი კონფორმისტებისა და ინოვატორების ნაზავს წარმოადგენენ.

შემდეგი კატეგორიაა დაკარგული. ეს ის თანატოლები არიან, ვინც გაქცევა/გაჭედვა დაძლიეს და არ დაბრუნდნენ. ესენი ყველაზე ტოლერანტულები არიან. ამ კატეგორიის თანატოლებს აღარც თავიანთი დოქსა აქვთ და არც ახალი კლასობრივი მდებარეობა (Ilusio)[39] გააჩნიათ სოციალურ კიბეზე. დაკარგულის მაგალითია საზღვარგარეთ წასული ჩემი რამდენიმე თანატოლი. მათთან საუბრის შედეგად მივხვდი, რომ ისინი ზედმეტ დაძაბულობას, მათზე როგორც ჭკვიან ადამიანებზე ზედმეტ მოთხოვნებს გაექცნენ. ნიჭიერ, მაგრამ ღარიბ თანატოლებზე ძალიან ბევრი ზეწოლა ხორციელდება. მათზე დიდი იმედები მყარდება, მაგრამ უთანასწორობის მემკვიდრეობითი განაწილებისა[40] და სოციალური აღმავალი მობილობის სიძნელის გამო, მათთვის წარმატება და „ნიჭისათვის“ შესაბამისი საზოგადოებრივი ადგილის პოვნა რთულია, ამიტომ ისინი ზოგჯერ დაკარგვას ამჯობინებენ. დაკარგული კატეგორია უკან აღარასოდეს ბრუნდება. ის შეიძლება სხვა ფენაში გადავიდეს, ან დარჩეს იქვე, უხილავად. ისინი ჰგვანან მერტონის რეტრეტისტებს.

რაც შეეხება მარგინალურ კატეგორიას, ისინი გამჟღავნებული ჰომოსექსუალები, ტრანსსექსუალები, მარტოხელა დედები, ეთნიკურად არაქართველები და უმაღლესი განათლების არმქონე ისეთი თანატოლები არიან, რომლებმაც საკუთარი საქმიანობის დახმარებით მოიპოვეს სტატუსი ქართულ საზოგადოებაში: პოეტები, მწერლები, ადამიანის უფლებათა დამცველები და წვრილი ვაჭრები. ისინი ჰგვანან მერტონის მეამბოხეებს და ძლიერი კავშირები აქვთ სოციალურ მოძრაობებთან: ქალთა მოძრაობა, ლგბტქ მოძრაობა. ეს ის თანატოლები არიან, რომლებიც ებრძვიან ჰეტერონორმატიულობას და ქმნიან ჰომო- ან ქვიარნორმატიულობას.

ეს კატეგორიები მყარი არ არის და შესაძლოა, ერთსა და იმავე ადამიანში გვხვდებოდეს დროის სხვადასხვა მონაკვეთში ან თანადროულად[41]. ასევე, საშუალო ფენიდან და ელიტიდან წამოსულმა თანატოლებმაც შეიძლება გაიმეორონ მსგავსი ქვეჰაბიტუსები. განსხვავება მხოლოდ სოციალური პრაქტიკების შინაარსში იქნება.

გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია ინტერსექციურობის[42] გათვალისწინება. ეს კატეგორიები ივრცობა იმის მიხედვით, თუ როგორია ამა თუ იმ კატეგორიის წევრი თანატოლის სქესი, გენდერი, გეოგრაფიული წარმომავლობა, განათლება, პროფესია და ასე შემდეგ. მაგალითად, ძალიან საინტერესოა დაბალკლასობრივი ბიჭების დამოკიდებულება ქალების სექსუალურ თავისუფლებასთან: „დარჩენილი“ პირდაპირ ამბობს, რომ სექსუალურად თავისუფალი გოგონა აღვირახსნილი და ბინძურია. გაქცეული და გაჭედილი სექსუალურად თავისუფალ გოგოს ბინძურად არ თვლის, მაგრამ ცოლად ქალიშვილის მოყვანას ცდილობს. დაკარგულსა და მარგინალს ჰკიდია ქალის სექსუალური თავისუფლება, იმიტომ რომ ერთმა ხელი ჩაიქნია, ხოლო მეორე „ამბოხშია“.

ახლა ვისაუბროთ იმ საერთო ფენომენებზე, რომელიც ამ კატეგორიებს აერთიანებს.

მიზნის გაფერმკრთალება და წაშლა. ადგილის მიჩენა. სოციალური მობილობის ხელის შემშლელი და ხელის შემწყობი პრაქტიკები

როგორც ამერიკელი სოციოლოგი ტალკოტ პარსონსი თავის სოციალური მოქმედების თეორიაში ხსნის, იმისათვის, რომ ადამიანმა ქმედების ერთეული აქტი განახორციელოს, რომელიც ყოველთვის პროცესს წარმოადგენს, ანუ დროში მიმდინარეობს[43], საჭიროა ქმედების მიზნის (The end) მომავალში წარმოდგენა. ქმედება მხოლოდ მიზანთან მიმართებით იძენს საზრისს[44]. ხალხიდან წამოსულმა თანატოლმა სოციალური მობილობა რომ განახორციელოს, აუცილებლად წინასწარ უნდა დაინახოს მისი საბოლოო მიზანი. მაგალითად, მეცადინეობის შედეგი, კარგი სამსახური, ხელფასი, ეკონომიკური, კულტურული და სოციალური კაპიტალი. ზემოთ ჩამოთვლილი ხალხიდან წამოსული თანატოლების ექვსივე ქვეჰაბიტუსს „მიზანთან“ განსაკუთრებული დამოკიდებულება აქვს.

დარჩენილი ცდილობს, თავის თანატოლს გაუფერმკრთალოს „მიზანი“. სწორედ ამას ემსახურება სკოლის დროს ღარიბი თანატოლების მიერ ნაწარმოები ადგილზე შენი დარჩენის სტრატეგიები, მათ შორის ის, რომ ბითლზს თუ მოუსმენ – გაგიჟდები, წიგნებს თუ წაიკითხავ – გამოთაყვანდები, მეცადინეობა აგიჟებს და ა.შ.[45] ბავშვმა პირველადი ან მეორადი სოციალიზაციის პროცესში უნდა წარმოიდგინოს მომავალი ქმედებების მიზნები, ან შეაჩეროს ფიქრი და არაფერიც არ წარმოიდგინოს. ან მხოლოდ ის წარმოიდგინოს, რაც კლასობრივი ჰაბიტუსისთვის იქნება საკმარისი: ცოლი/ქმარი, ოჯახი, შვილები, დაბალანაზღაურებადი შემოსავალი და დარჩეს იქ, სადაც იმყოფება. მხოლოდ ის დაინახოს, რაც დოქსას მიერ დადგენილ საზღვრებში ჯდება.

რაც შეეხება იმ ღარიბ თანატოლებს, რომლებმაც მოახერხეს და აღმავალი ვერტიკალური მობილობა განიცადეს, ისინი ცდილობენ, დაივიწყონ წარსული, რომელშიც არავინ არ იყვნენ და ორნაირ სტრატეგიას იმუშავებენ: ერთნი, თანატოლებს ვითომ ეხმარებიან მიზნების დანახვაში, ოღონდ იმის ხაზგასმით, რომ აი, მათ დაანახეს სხვას მიზანი, ისინი არიან განმანათლებლები; და მეორენი, პირიქით, თანატოლებს თავს აგრძნობინებენ არაკომპეტენტურებად და უუნაროებად, ხშირად ხაზს უსვამენ იმას, რომ თვითონ განათლებულები არიან და სხვები კი არა. „გაქცეულ/გაჭედილ“ თანატოლებს სხვისი ჩაქრობისა და ადგილის მიჩენის სტრატეგიებიც უვითარდებათ. მაგალითად, ირონია, ცინიზმი, ქილიკი, ან საუბრის დროს ისეთი წინადადებების გამოყენება, როგორიც არის: „შენ ამას ვერ გაიგებ“, „მგონი, ინგლისური გამოთქმა არ გივარგა“, „შინაარსის გამოტანა არ შეგიძლია, ხო?!“  „მე ვიცი ლიტერატურული თეორია, შენ – არა“. პირველნი, ვინც აუფერულებენ შედეგს, ანუ დარჩენილები, ამყარებენ პარსონსისეულ თანდაყოლილ სტატუსებს და მეორენი, ვინც სხვებს ჩაგრავენ, ამყარებენ ასევე პარსონსისეულ მიღწეულ სტატუსებს[46] და ცდილობენ თავისნაირების ჩაგვრით საკუთარი წარსულის დავიწყებასა და ახალი რეალობის აშენებას – რეალობისა, სადაც თავად ღარიბები და დაქვემდებარებულები აღარ იქნებიან სხვა ღარიბებისა და დაქვემდებარებულების ჩაგვრის ხარჯზე.

გაქცეულ, გაჭედილ და მარგინალ ტიპებს ახასიათებთ „ტერმინებით“ საუბარი, როგორც ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ისე აკადემიურ სივრცეში. ისინი ცდილობენ, ხაზი გაუსვან აკუმულირებულ ცოდნას და სრულად დაივიწყონ/გააქრონ „უცოდინარი წარმომავლობა“. თუ ამ კატეგორიებიდან რომელიმე გახდა ლექტორი, ცოდნის გავრცელებისა და სტუდენტების ემანსიპაციის ნაცვლად, მათ ცოდნისკენ მიმავალ გზაზე შიშს უყალიბებენ, განათლების მიღების შიშს. ამ რთული მეცნიერული ენით ისინი ხაზს უსვამენ მათ დაბალფენობრიობას და საკუთარი წარმომავლობის დავიწყება სურთ, დაგროვილი კაპიტალის შენარჩუნებას ცდილობენ. სტუდენტი კი ფიქრობს: „მე ხომ ასე ვერასოდეს ვილაპარაკებ“.

ასეთი ტიპის მჩაგვრელები თავს მხოლოდ თავისნაირ თანატოლებს ან უფრო დაბლა მდგომებს ესხმიან, მათზე მაღლა მყოფთ – არასოდეს. რა თქმა უნდა, ისინი საშუალო ფენისა და ელიტის მიმართ მორჩილნი და თავდახრილნი არიან.         

გაქცეული და გაჭედილი ბიჭებიც და გოგოებიც გრამატიკას გისწორებენ, ან ინგლისურის გამოთქმას. მარგინალები, მაგალითად, ქალთა მოძრაობის ღარიბი ქალი თანატოლები, „გირტყამენ“ და არ გეთანამშრომლებიან მხოლოდ იმიტომ, რომ გენიტალური თეთრკანიანი ჰეტეროსექსუალი კაცი ხარ[47]. ყველა ცდილობს, „დაგარტყას“ და დაგძიროს, ნაცვლად ემანსიპაციისა და ერთად დგომისა. ნაცვლად იმისა, რომ შენი ფენის გოგონები და ბიჭები მიიღო და გაათავისუფლო, „სხვაგან“ შექმნილ შებოჭვებზე იმდენ დროს კარგავ, რომ საერთოდ აღარ გრჩება დრო განვითარებისა და წინსვლისათვის. ხალხის ფენიდან წამოსული თანატოლები ერთმანეთს ერჩიან, საშუალო ფენისა და ელიტის ახალგაზრდები კი სხვაგან ცხოვრობენ და ხალხი მათთვის უხილავია.

საბოლოო ჯამში, ეს არის ქართული სოციალური სტრუქტურა. ველი, რომელიც წარმოადგენს სოციალური ინსტიტუტებისა და ინტერაქციების ქსელს, რომელიც ხალხიდან წამოსული თანატოლების სხეულებს იყენებს და აწარმოებს „ადგილის მიმჩენ“ სოციალურ პრაქტიკას. ის არ არის განმათავისუფლებელი და ემანსიპატორული. პირიქით, მიზნის გაფერმკრთალების სოციალური პრაქტიკები მჩაგვრელია. პიტირიმ სოროკინის ფრაზა: „ფენებად დაუყოფავი თანასწორი საზოგადოება მითია, რომელიც კაცობრიობის ისტორიაში ჯერ არ განხორციელებულა“, სწორედ რომ ქართულ საზოგადოებას ერგება, თუკი ამ ანალიზს დავჯერდებით და ამაში დიდი როლი ხალხის ფენიდან წამოსულ თანატოლებს აქვთ.

მშობლის მკვლელობა, როგორც სოციალური მობილობის ცვლადი

ამ ქვეთავში გამოვიყენებ ფრანკფურტის სკოლის შეხედულებებს. მათ კლასის მკაფიო განმარტება არ მოუციათ, თუმცა კარგად ახსნეს, თუ როგორ ხდება ოჯახი ინდუსტრიული კაპიტალიზმის სპეციალური წარმომადგენელი საზოგადოებაში. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ პატრიარქალური ბურჟუაზიული ოჯახი ბუნებრივი და უცვლელი მოცემულობა არ არის. ის წარმოადგენს ცვალებად და გარეგან სოციალურ და ისტორიულ მოცემულობებზე მორგებულ, ინდუსტრიული კაპიტალიზმის საჭიროებებიდან გამომდინარე ჩამოყალიბებულ ინსტიტუტს, რომელიც გადაიქცა ადგილად, სადაც ადამიანის სუბიექტურ დომინაციას ამარცხებ, „ატეხავ მას ფრთებს“, რომ გაზარდო კაპიტალიზმისთვის საჭირო ერთეული – მშრომელი და მოწადინებული.

ადორნომ და ჰორკჰაიმერმა აღმოაჩინეს, რომ სახელმწიფო კაპიტალიზმის პირობებში ოჯახი აყალიბებს ავტორიტარულ პიროვნულობას. ოიდიპალური დრამა, დედის უარყოფა მამის ავტორიტეტის აღიარების გზით, არის გზა, რომლითაც ბავშვი აღიარებს და ეთანხმება კაპიტალისტური და პატრიარქალური საზოგადოების ავტორიტეტს. რაციონალური ადაპტაცია მამის ავტორიტეტზე ბავშვში ინტერნალიზდება და აწარმოებს ძლიერ ეგოსა და სუპერეგოს, ან სინდისს, რომელიც კაპიტალისტური საზოგადოების საჭიროებებზეა ადაპტირებული. ბავშვი უნდა გაიზარდოს მშრომელი.

როგორც ჰორკჰაიმერი აღნიშნავს: „ავტორიტეტულ ადამიანს თვითკონტროლი, სამუშაო დისციპლინა, იდეების მიმართ ერთგულება, პრაქტიკული ცხოვრების თანმიმდევრულობა, რაციონალურობა და კონსტრუქციული აქტივობების განხორციელება უვითარდება წარმატებული და განათლებული მამის მეთვალყურეობის ქვეშ[48].

ეს სქემა ვაჟიშვილებზე უფრო მისასადაგებელია, ვინაიდან კაპიტალიზმი პატრიარქალური სისტემაა. მის ადრეულ ეტაპებზე ბურჟუაზიული საზოგადოება, მამის ავტორიტეტი ვაჟიშვილს ამარაგებდა ობიექტით, რომლის წინააღმდეგაც უნდა აჯანყებულიყო. ეს ჯანყი უვითარებდა შვილებს ინდივიდუალურ ავტონომიასა და უნარს, ებრძოლათ დომინაციის წინააღმდეგ. მას მერე, რაც ლიბერალური, სამეწარმეო კაპიტალიზმი სახელმწიფო კაპიტალიზმში გადაიზარდა, მამის ეკონომიკური ძალაუფლება და ოჯახის ავტორიტეტი შემცირდა. ბავშვი ისევ განიცდის ოიდიპოსის კომპლექსს, მაგრამ იაზრებს, რომ მამა სრულად არ არის ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის მატარებელი. მამის ძალაუფლება მათემატიკურად იყოფა. ამიტომ ბავშვი იწყებს „წარმოსახვითი მამინაცვლის“ ძებნას, იმისათვის, რომ ძლიერი ავტონომიური თვითობა განივითაროს. მამინაცვალი აბსტრაქტული/საჯარო ავტორიტეტია, რის საფუძველზეც ბავშვი იზრდება მასობრივ ინდივიდად, ჰეტერონორმულ სოციალურ ატომად, რომელიც არის ნარცისი, მატერიალისტი და სადისტი“[49]. მას არ შეუძლია, კაპიტალისტურ დომინაციას შეეწინააღმდეგოს. ბავშვი სწავლობს, რომ მამის ნაცვლად, მეზობლები, ბანდის მეთაურები, სპორტსმენები, კინოგმირები, პოლიტიკოსები, ინტელექტუალები არიან ავტორიტეტები და მათი მენტალური და ფიზიკური ქცევების შემფასებლები. ვიღებთ მამის დევალვაციას. გაუფასურებას.

დარჩენილი ტიპებისთვის მამა სიცოცხლის ბოლომდე ავტორიტეტად რჩება, ისინი ხშირად ამბობენ, რომ მამა „მაგარი კაცია“ და ბაძავენ მას. იმეორებენ მის საქციელს და კლასობრივ პრეფერენციებს. ასეთი ტიპები ძირითადად პერიფერიებში, პროვინციებსა და აგრარულ სივრცეებში რჩებიან. წარმოსახვითი მამინაცვლები არ ჰყავთ, ილია მეორედ გახდომაც კი არ უნდათ, სუფრაზე ამ უკანასკნელის მრავალჯერადი დღეგრძელობისდა მიუხედავად. ეს სადღეგრძელო უბრალოდ მასკარადია.

დარჩენილი გოგონები არ ბაძავენ მამას. ისინი ეთანხმებიან მამის ძალაუფლებას და ვინაიდან თვითონ ქალები არიან, ბაძავენ დედებს. ეს ის ღარიბი თანატოლი გოგონები არიან, ვინც ხაზგასმულად ფემინურებად[50] ყალიბდებიან. დარჩენილი ბიჭი ბაძავს მამას და არ იცვლის კლასობრივ ლოკაციას. გოგო ბაძავს დედას და ხდება სექსუალური ობიექტი, მხოლოდ ფიზიკური კაპიტალის კულტივაციისთვის იღვწის, იპრანჭება და სილამაზის არსებულ მითს ემორჩილება. არც ის იცვლის კლასობრივ მდებარეობას.

გაქცეულ ტიპებს უნდათ სოციალური ლოკაციის შეცვლა და, შესაბამისად, არ ბაძავენ მშობლებს. ასევე იქცევიან გაჭედილი ტიპებიც. ამ ორი ტიპის თანატოლებში ხშირად შემიმჩნევია, თუ როგორ არ საუბრობენ მამაზე, დედაზე, მშობლებზე, როგორ მალავენ მათ, როგორ არ გეპატიჟებიან სახლში, რომ არ ნახო მისი მამა ან დედა, რომელიც ღარიბია. და თუ შემთხვევით სადმე შეხვდები მათ მშობლებს, იწყებენ შფოთვას და ენობრივი თავდაცვის განხორციელებას, რომ მშობელი დაბერდა და სისულელეებს ამბობს, რომ შემდეგ შენ იმაზე დაიწყო ფიქრი, შესაძლოა, ეს მშობელი წარსულში, დაბერებამდე მაინც იყო წარმატებული და ჭკვიანიო. ეხამუშებათ „რელიგიური“ მშობლები. გაქცეული და გაჭედილი თანატოლები ცდილობენ, ცხოვრების გზაზე წარმოსახვითი მამინაცვალი გაიჩინონ: ინტელექტუალები, პროფესორები, საჯარო ადამიანები და მათ მიმართ იყვნენ მოკრძალებულნი. წარმოსახვითი მამინაცვლებისგან ნაწარმოებ დომინაციას წინააღმდეგობას ვერ უწევენ. გაქცეულ და გაჭედილ ტიპებს თუ წარმოსახვითმა მამინაცვლებმა მეგობრები გაუკრიტიკეს, ისინი მეგობრებს ვერ იცავენ, ანუ დომინაციის წინააღმდეგ რეზისტენტულები არ არიან. ეთანხმებიან ავტორიტეტებს. მაგალითად, ძალიან ბევრი ახალი მეგობარი გამოჩენილა, როდესაც მათთვის წარმოსახვით მამინაცვალს ჩემი თავი „შეუქია“ და მას შემდეგ გამქრალან, როდესაც სხვა წარმოსახვით მამინაცვალს ჩემზე „ცუდი“ უთქვამს. ხალხიდან წამოსულ თანატოლებს უჭირთ ხალხიდან წამოსული თანატოლების დაცვა.

ეს თანატოლები ორ ჯგუფად იყოფიან – ისინი, ვისაც სტატუსური აღმავლობა უნდა და ისინი, ვისაც მიზნად ეკონომიკური აღმავლობა დაუსახავს. შესაბამისად, სხვადასხვა მერტონისეულ „მისაბაძ ჯგუფს“[51] ირჩევენ და მისკენ მიილტვიან. რეკომენდებული ჯგუფის ლიდერი მათთვის წარმოსახვითი მამინაცვალი ხდება. მაგალითად, ზოგისთვის გოგი გვახარია/გიორგი მაისურაძე, ზოგისთვის – კახა ბენდუქიძე[52].

ვისაც ეკონომიკური აღმასვლა სურს, მათთვის პრინციპულია საკუთარი ოჯახის შენახვა და კარგ მდგომარეობაში ჩაყენება, ხოლო სტატუსურებისთვის – მხოლოდ კარგი სახელი/რენომე. ეს ორი ჯგუფი ერთმანეთზე ქილიკობს. თუმცა, მეგობრობენ კიდეც და აქვთ შესაფერისი კომპენსაციები. მემარცხენე, ანუ სტატუსზე ორიენტირებული, ამბობს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი ფული და კაპიტალი ვერ მოაგროვა, კარგი სახელი აქვს აკადემიაში, სამეგობროში, პოლიტიკურ წრეებში; ხოლო მემარჯვენე, ანუ მატერიალური კაპიტალის დაგროვებაზე ორიენტირებული, მიიჩნევს, რომ მთავარია კაპიტალი: სახლი, მიწის ნაკვეთი, კარგი ნივთები და ამის მოპოვებას ბევრი დრო და ენერგია შეალია, ამიტომ სტატუსის, სახელისა და აკადემიური ხარისხისთვის დრო აღარ დარჩენია. ორივე წარმოსახვითი მამინაცვლის შიშით ცხოვრობს და დომინაციას ვერ ეწინააღმდეგება. ერთს ელანდება პირობითი გვახარია/მაისურაძე, მეორეს –  ბენდუქიძე.

გაქცეული და გაჭედილი ბიჭებისათვის სოციალური მობილობა სისხლიანია. მამას მოკლავ – წინ წახვალ, არ მოკლავ და დარჩები. იქნები მარად დარჩენილი, ან დაბრუნებული. საინტერესოა შემდეგი მოვლენა: იმ შემთხვევაში, თუ ხალხის ფენიდან წამოსული თანატოლი მამის მოკვლას გადაწყვეტს და „სხვანაირი“ გახდება, მისაბაძი ჯგუფი მას ბოლომდე მაინც არ მიიღებს და ამიტომ იძულებულია, პარსონსის მიერ გამოყოფილი ქმედების ნიმუშებიდან, დილემებიდან, ტრადიციული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ამოირჩიოს. ის ხდება აფექტური და კოლექტიური, ჩვენთან ძალიან უყვართ ასეთი ადამიანების მოხსენიება „ქაჯებად“ ან „გოიმებად“. ხოლო ელიტა, რომელმაც ხალხიდან წამოსული მამის მკვლელი თანატოლი არ მიიღო, ინარჩუნებს მოდერნული საზოგადოებისთვის დამახასიათებელ ქმედების ნიმუშებს: აფექტურ ნეიტრალურობასა და ორიენტაციას საკუთარ თავზე, ასეთ ადამიანებს ჩვენთან უწოდებენ: „სვეტებსა“ და „დასტოინებს“. ამის ყველაზე კარგი მაგალითი არის პირობითი ნიკა გვარამია[53], რომელიც ღარიბი თანატოლია. განათლებული, გაქცეული, მაგრამ გაჭედილი და ვერასოდეს დაემსგავსება პირობით გიგა ბოკერიას[54], რომელსაც მემკვიდრეობით ერგო სოციალური, კულტურული და ზოგადად სიმბოლური კაპიტალი[55]. ვინაიდან სოციალურ კიბესა და სივრცეში პირობითად ბოკერიას ადგილი დაკავებულია, ამიტომ პირობით გვარამიას ისღა დარჩენია – გაქაჯდეს[56]: იყვიროს, იგინოს, იფურთხოს. ბევრი ღარიბი თანატოლი მინახავს, რომელმაც მობილობა სცადა, გაიჭედა და გაქაჯდა. მან იცის, რომ ქაჯი ან „უზრდელი გოიმი“ არ არის, მაგრამ თვითგამოხატვის მხოლოდ ეს ფორმა დარჩენია. ახალი ელიტა და საშუალო კლასი პირობით გვარამიას უზრდელად თვლის და ზემოდან უყურებს, როგორც მდაბიოს. მსგავს მდგომარეობაშია, მაგალითად, ერეკლე დეისაძეც[57]. წლები გადის და ის ისევ „დროშაზე ცხვირის შეხოცვით“ პერფორმირებს – ქაჯობს. სხვა გზა არ აქვს, სხვა სივრცე დაკავებულია.

გაქცეულ და გაჭედილ ქალებთან სხვაგვარად გვაქვს საქმე. ქალები ემანსიპაციის გზაზე მამისგან განსხვავებას აღარ აწარმოებენ, პირიქით – ემსგავსებიან. ის ქალები, რომლებსაც უნდათ ცვლილება, ბაძავენ საკუთარ მამებს და ის კაცები, რომლებსაც ცვლილება უნდათ – სხვის მამებს. დედებს ემსგავსებიან ძირითადად დაბალკლასობრივი გოგოები, ჰომოსექსუალი ბიჭები და ტრანსები, ანუ მარგინალები. გაჭედილი ღარიბი ქალი თანატოლები მამებისგან თავისუფალ სექსუალურ ქცევასა და მეუღლის ღალატს ითვისებენ, მაგრამ მამას ამაზე არ უყვებიან. სწორედ ეს მალვა წარმოადგენს გაჭედილობის მაჩვენებელს ქალებში. ნებისმიერი ტიპის ბიჭს საშუალება აქვს, მამასთან საკუთარი სექსუალური თავგადასავლებით „იბლატაოს“.

გარდა ამისა, გაქცეულსა და გაჭედილ ქალებს ახასიათებთ „ჭკვიანი“ კაცების მიმართ მიჯაჭვულობა. ეს მამის მიბაძვის შემდგომი ეტაპია, როდესაც ისინი უკვე წარმოსახვით მამინაცვლებს ირჩევენ, ვინაიდან თავად მამაზე მაღლა ავიდნენ სოციალურ კიბეზე და უფრო მაღლა მდგომი ავტორიტეტი ესაჭიროებათ. ამ გზაზე ძალიან ბევრი შეცდომაა. შეიძლება, ის კაცი, რომელიც ჭკვიანი გეგონა, სულაც არ იყოს ასეთი, ამიტომ გაჭედილ ქალებს უყალიბდებათ ზიზღი იმედგაცრუებისა. ნიჭიერ ადამიანებზე მიტმასნა გაქცეულ და გაჭედილ ქალებსაც და კაცებსაც თანაბრად ახასიათებთ, ოღონდ წარმოსახვითი ნიჭიერი მამინაცვლის ძალიან მაღალი თამასა აქვთ. მათ მუდმივად სჭირდებათ ჭკვიან თანატოლში ისეთი „სუპერუნარების“ პოვნა, რომელიც სადისტურსა და ნარცისულ განცდებს, ავტორიტარულ პიროვნულობას დაუკმაყოფილებთ. ისინი ვერ უმკლავდებიან კაპიტალიზმის დომინაციას[58]. „winner“-ებისკენ ისწრაფვიან და „loser“-ებს ვერ იტანენ, „winner“-ებს აღმერთებენ და „loser“-ებს კლავენ. გაქცეულსა და გაჭედილს უხარია ჭკვიანი თანატოლის აღმოჩენა, იმიტომ რომ თავის უსტატუსო წარმომავლობიდან ხსნას და წარმოსახვით მამინაცვალს მასში ხედავს. ეშვილე ჭკვიანს და განიცადე აღმავალი ვერტიკალური სოციალური მობილობა.

რაც შეეხება დაკარგულ ბიჭებს, ისინი დედას „ყვარობენ“ მეტად, ვიდრე მამას. და საერთოდ არ საჭიროებენ მამინაცვლის მოძებნას. მათთვის დედაა ავტორიტეტი. შესაბამისად, არ ერთვებიან იერარქიულ ომებში, ბრძოლებში, როგორც გაქცეულები, გაჭედილები და დარჩენილები. დარჩენილი აღმერთებს მამას, გაქცეული კლავს და დაკარგულს უბრალოდ ჰკიდია ის, უყვარს როგორც ნათესავი, თუმცა მისი განვითარების ან ჩამორჩენის გზაზე მამა როლს აღარ თამაშობს.

მარგინალები, ნაცვლად იმისა, რომ ხელი შეუწყონ სხვადასხვა მარგინალური იდენტობის სოციალურ ჯგუფად ჩამოყალიბებას და ებრძოლონ ელიტურ ჯგუფებს, რომელიც პატრიარქალური და კაპიტალისტური საზოგადოების უწყვეტობას უზრუნველყოფს, წარმოქმნიან ე.წ. მარწუხების ეტაპს და „ობიექტურობის“ გამოყენებით ისევ თავისნაირ, ხალხიდან წამოსულ მარგინალ თანატოლებს ემტერებიან. როგორც მოხდა ქალთა ან ლგბტქ მოძრაობაში. როდესაც ზოგიერთი აქტივისტი ზედმეტად ცნობილი გახდა (სიმბოლური კაპიტალი დააგროვა) და დღის წესრიგში დადგა მათი მარგინალებიდან გაქცეულებში გადასვლის საკითხი, მარგინალებმა მაშინვე განახორციელეს მათი ჩაქრობა და განდევნა. მარგინალები ყველას ლანძღავენ. „ლანძღვის რეჟიმში“ არიან და გარდა იმისა, რომ მათაც, დარჩენილის, გაქცეულის, გაჭედილისა და დაბრუნებულის მსგავსად, ერთიანობა და ერთგულება არ შეუძლიათ, თანამშრომლობაზეც უარს ამბობენ და ამას იმით ამართლებენ, რომ მარგინალ ადამიანს სიყვარულსა და მეგობრობას ვერ მოსთხოვ. ესენი არიან აქტივისტები, არაჰეტერონორმატიული გარეგნობის მრავალი გენდერული იდენტობის მქონე ადამიანები. მათ ახასიათებთ ე.წ. ჰომონორმატიულობის შექმნა, რომელიც ძალიან ჰგავს ჰეტერონორმატიულობას. თუ ჰეტეროები გვაიძულებენ, ვიყოთ ჰეტეროები (compulsory heterosexuality[59]) და მოვიქცეთ მხოლოდ ისე, რომ საბოლოო ჯამში ქალები ან კაცები ვიყოთ და სხვა იდენტობები გავაქროთ, იმავენაირად იქცევიან მარგინალი ღარიბი თანატოლებიც. ისინი გვაიძულებენ ჰომონორმატიულობას[60] ან ქვიარობას. მაგალითად, ლგბტქ ქართულ აქტივიზმში ალმაცერად უყურებენ სილამაზის სტანდარტს მორგებულ ქალ აქტივისტებს მხოლოდ და მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი „ლამაზები“ არიან. პლუს, მარგინალებშიც ზედმეტი ფუფუნება გენდერული ან ახალი მემარცხენე თეორიების „ცოდნაა“, რომლის გამოყენებითაც შიდაკონკურენცია და ახალბედების ან „უცოდინრების“ ჩაგვრა და ადგილის მიჩენა ხორციელდება. შენ ანამარიჟაგოზისქვიართეორია წაკითხული გაქვს?! მასკულინობების რომელ ახსნას ემხრობი – პოზიტივისტურს თუ ნორმატიულს?! და ა.შ. 

დარჩენილი გჩაგრავს იმიტომ, რომ არ ხარ საკმარისად ჰეტერონორმატიული, გაქცეული და გაჭედილი გირტყამს იმისთვის, რომ არ ხარ საკმარისად აკადემიური ან მომხვეჭელი, ხოლო მარგინალი გირტყამს იმიტომ, რომ არ ხარ საკმარისად ჰომონორმატიული. ეს ყველაფერი კი პროვინციალიზმია: „რომელიც სხვა არაფერია, გარდა ხედვის რადიუსის შეზღუდვისა, როდესაც ხედავ იმას და გაინტერესებს მხოლოდ ის, რაც ადგილობრივი და ნაცნობია; როდესაც შეფასების კრიტერიუმები და საზომი ყოველთვის ლოკალურია და ერთ გეოგრაფიულ ერთეულს ემთხვევა. პროვინციული კულტურა საკუთარ თავშია ჩაკეტილი და გარესამყაროსთან კავშირს ვერ ამყარებს, ან შეგნებულად გაურბის ყველაფერ უცხოსა და უცნობს, რომელსაც მისი „სიწმინდის“ შელახვა შეეძლებოდა. ესაა საკუთარი თავის დაკონსერვება და ლამის პირველყოფილი შიში ყოველივე უცნობის მიმართ, რომელიც გაუგებარი და არამარტივად ამოსაცნობი ჩანს, ანუ შიში იმის მიმართ, რაც ამ ჩაკეტილი სივრცის შიგნით არ წარმოშობილა და, შესაბამისად, რისი გამოცდილებაც ლოკალურ, შემოსაზღვრულ გარემოში არ არსებობს“[61].

ხალხის ფენიდან წამოსული დარჩენილები, გაჭედილები, გაქცეულები, დაბრუნებულები და მარგინალები, დაკარგულის გარდა, ერთნაირად პროვინციალები არიან.

საინტერესოა, როგორ სოციალურ პრაქტიკებს აწარმოებენ საშუალო ფენიდან და ელიტიდან წამოსული თანატოლები. გაგრძელება იქნება.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. გ. მაისურაძე, „ჩვენი დონისათვის“, „მართლმადიდებლობის ეთიკა და არათავისუფლების სული“, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, თბილისი, 2013, 2014.
2. გ. ურჩუხიშვილი, „ქალები პარტიაში, მითების დეკონსტრუქცია“, საფარი, UNDP, თბილისი, 2017.
3. ე. გიდენსი, სოციოლოგია, ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო, თბილისი, 2012.
4. ი. კაჭკაჭიშვილი, სოციალური მოქმედების თეორიები, ტალკოტ პარსონსი, ღია საზოგადოება საქართველო, თბილისი, 2001.
5. Lovely Professional University, “Social Stratification, Social Mobility,” New Delhi, 2012.
6. Bert N. Adams, R.A. Sydie, “Sociological Theory,” Pine Forge Press Thousand Oaks, California, London, New Delhi, 2001.
7. M. Walther, “Repatriation to France and Germany,” Mir Edition, Springer Fachmedien Wiesbaden, 2014.
8. J. Schneider, C. Land, Social Mobility, Habitus and Identity Formation in the Turkish-german Second Generation, New Diversities, Vol. 16, No. 1, 2014.
9. V. Mikhalev, “Inequality and Transformation of social structures in Transitional economies,” Helsinki, UNU/WIDER 2000.
10. Dictionary of Sociology, Oxford, Third Edition, 2005.
11. P. Bourdieu, Outline of a Theory of Practice, Cambridge University Press, 1977.