შშმ ბავშვის დედად ყოფნა - ზრუნვა, როგორც ბრძოლა

რას გულისხმობს ზრუნვა? ნებისმიერ ადამიანს ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე ესაჭიროება ზრუნვა და მხარდაჭერა გარშემომყოფების მხრიდან. ზრუნვა გაცილებით მეტია, ვიდრე სხვა ადამიანის კეთილდღეობისთვის შესრულებული მექანიკური ქმედებები. მას აქვს როგორც ფიზიკური, ისე ემოციური მხარე. არაერთგვაროვანია ზრუნვის გამოხატულებები და მისი აღქმა. რაც მთავარია, ზრუნვას აქვს გენდერი. პატრიარქალურ საზოგადოებაში დედობა და ზრუნვა გადაჯაჭვულია ქალის სოციალურ და ეკონომიკურ როლთან და მისი ბუნების განუყოფელ ნაწილად ითვლება. მსგავსი მიდგომის შედეგად, ქალების მიერ გაწეული შრომა კარგავს პოლიტიკურ მნიშვნელობას და ზრუნვა იშვიათად ხდება უთანასწორობასთან დაკავშირებული საჯარო დისკუსიის ნაწილი.

რა ხდება მაშინ, როდესაც მზრუნველი მარტოხელა დედაა, ხოლო მისი ზრუნვის ობიექტი – შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვი? ასეთ სიტუაციაში მყოფი ქალები განწირულები არიან სიღარიბისთვის, დროის მუდმივი დეფიციტისა და საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან გარიყვისთვის. სტატია ეხება ზრუნვის მნიშვნელობას და მის სხვადასხვა განზომილებას შშმ ბავშვების დედების ცხოვრებაში. იგი ეფუძნება კვლევას, რომელიც თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გენდერის კვლევის პროგრამის ფარგლებში ჩავატარე; კვლევას, რომელსაც დღემდე ვაგრძელებ თბილისსა და რეგიონებში.

შშმ ბავშვების მარტოხელა დედები ჩაგვრის რამდენიმე განზომილებაში აღმოჩნდებიან. ისინი განიცდიან ჩაგვრას არა მარტო პატრიარქალური, არამედ არაშშმ საზოგადოებისგანაც, რომელსაც არ აქვს მზაობა მათი რეალობის ბოლომდე გასააზრებლად (Zibricky, 2014, p. 40). გარემო და საზოგადოება სტრუქტურირებულია, ძლიერი, ჯანმრთელი ადამიანების საჭიროებების მიხედვით ფუნქციონირებს. ცხოვრება და სამსახური (რვასაათიანი სამუშაო დღე) ისეა მოწყობილი, თითქოს არცერთ დასაქმებულ ადამიანს არ უწევს აუნაზღაურებელი შრომის შესრულება, ბავშვების, ოჯახის წევრების მოვლა (Wendell, 2006, p. 247). შშმ ბავშვების მარტოხელა დედები, ცხადია, ვერ აკმაყოფილებენ აღნიშნულ კრიტერიუმებს და ამიტომაც მუდმივად იბრძვიან არსებულ გარემოში გადარჩენისთვის. არსებობს მრავალფეროვანი ლიტერატურა შეზღუდულ შესაძლებლობებთან ოჯახის ადაპტაციასთან დაკავშირებით, თუმცა ეს ლიტერატურა ბავშვზე მზრუნველად, ძირითადად, ორ მშობელს მოიაზრებს და არაფერს ამბობს მარტოხელა დედებზე (Levine, 2009, p. 402). მსგავსი მიდგომა პრობლემურია, რადგან საზოგადოებაში, სადაც შვილებზე ზრუნვა ქალის პასუხისმგებლობად მიიჩნევა, ძალიან ხშირად, შშმ ბავშვები მარტოხელა დედებზე არიან დამოკიდებულები.

შშმ ბავშვების დედების ცხოვრებისეულ გამოცდილებას ბევრი საერთო აქვს სხვა დედების გამოცდილებასთან, თუმცა მათ ყოველდღიურად უწევთ უამრავ ისეთ დაბრკოლებასთან გამკლავება, რაც არაშშმ ბავშვების დედებისთვის უცხოა.  შეიძლება ითქვას, რომ შშმ ბავშვების მარტოხელა დედების ყოველდღიური პრობლემები უფრო მეტად იკვეთება შშმ თემის წარმომადგენლების პრობლემებთან, თუმცა ისინი ამ ჯგუფიდანაც გარიყულები არიან. ეს გამოწვეულია მათი არაშშმ სტატუსით და უკავშირდება უფრო ფართო დებატებს არაშშმ ადამიანების ადგილზე შშმ პირების მოძრაობაში. მიუხედავად ამისა, ცხადია, რომ დედები პირდაპირ თუ ირიბად განიცდიან იმ დისკრიმინაციული პრაქტიკებისა თუ დამოკიდებულებების გავლენას, რაც მათი შვილებისკენ არის მიმართული. შეზღუდული შესაძლებლობების ფსიქოლოგიური და ემოციური ასპექტები ხდება როგორც შვილების, ისე დედების ცხოვრების ნაწილი (Ryan & Runswick-Cole, 2008, pp. 199-202).

კონტექსტის მიმოხილვა

საქართველოში შშმ პირების მშობლებისთვის არ არსებობს სტაბილური ფინანსური დახმარება ან საგადასახადო შეღავათები. ბავშვების უამრავი საჭიროებიდან და ხარჯიდან გამომდინარე, დედები მთელ შემოსავალს მათ მკურნალობას ახმარენ, რის შედეგადაც ბევრი მათგანი სიღარიბის ზღვარზე იმყოფება. სახელმწიფო უყურადღებოდ ტოვებს მარტოხელა დედებს, რომელთა შვილებსაც ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო მუდმივი მეთვალყურეობა და ზრუნვა ესაჭიროებათ. მეტიც, მათ დიდ ნაწილს მარტოხელა დედებადაც კი არ ცნობს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, მარტოხელა მშობლად პირი მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიიჩნევა, თუ ბავშვის დაბადების მოწმობაში მამის/დედის მონაცემები არ ფიქსირდება. ეს განმარტება აკნინებს მარტოხელობის ფენომენს, ნაცვლად იმისა, რომ განსაზღვროს მარტოხელობის რეალური კრიტერიუმები. დედები, რომელთაც დამხმარე არ ჰყავთ, ფიზიკურად ვერ ახერხებენ ყოველდღიურად სახლიდან გასვლას და მუშაობას. შრომის კოდექსი არ ითვალისწინებს შეღავათებს არც შშმ ბავშვების მშობლებისა და არც მარტოხელა დედებისთვის. შესაბამისად, ოჯახი რჩება შშმ ბავშვის პენსიის ამარა, რაც მიუღებელია. მარტოხელა დედების საჭიროებების უგულებელყოფით ირღვევა როგორც ქალების, ისე ბავშვების უფლებები.

ამ ყველაფერს ემატება ალიმენტის გადახდევინების ეფექტური სააღსრულებო მექანიზმის არარსებობა. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, ალიმენტის ოდენობას მშობლები განსაზღვრავენ ურთიერთშეთანხმებით. თუ ისინი ალიმენტის ოდენობაზე ვერ შეთანხმდებიან, მაშინ დავას წყვეტს სასამართლო. მიუხედავად ამისა, არსებობს რამდენიმე პრობლემა, რომელიც აღსრულებას ხელს უშლის. მაგალითად, თუ მშობელს, რომელსაც ალიმენტის გადახდა ეკისრება, არ აქვს ოფიციალური სამსახური ან უძრავი ქონება, მაშინ სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულება რთულდება. გარდა ამისა, როდესაც მამა საზღვარგარეთაა, ალიმენტის თანხის მიღება შეუძლებელი ხდება, რადგან მოვალეს მხოლოდ საქართველოს ტერიტორიაზე ეძებენ. ბევრი ქალი უარს ამბობს სასამართლო დავის წამოწყებაზე, რადგან ამ პროცესს საკმაოდ დიდი მატერიალური და დროითი რესურსი სჭირდება. გარდა ამისა, ისინი ერიდებიან ყოფილ ქმარსა და მის ოჯახთან ურთიერთობის კიდევ უფრო დაძაბვას. 

ფინანსური დახმარებისა და ალიმენტის გარეშე დარჩენილ მარტოხელა დედას დამოუკიდებლად უწევს შვილის სამედიცინო და სხვა ხარჯების ანაზღაურებისთვის სახსრების მოპოვება. ექიმთან თითოეული ვიზიტი ძალიან დიდ თანხასთანაა დაკავშირებული, დაწყებული კონსულტაციის ღირებულებით, დამთავრებული წამლების ყიდვით. გარდა ამისა, სხვადასხვა სამედიცინო პროცედურის ჩატარების შემდეგ, ხშირ შემთხვევაში, აუცილებელია უწყვეტი სარეაბილიტაციო კურსების გავლა დადებითი შედეგის მისაღებად. მარტოხელა დედები ძალიან ხშირად მიმართავენ ჯანდაცვის სამინისტროსა და ქალაქის მერიას ამა თუ იმ სამედიცინო სერვისის დაფინანსების თხოვნით, თუმცა უმეტეს შემთხვევაში მოთხოვნას ნაწილობრივ უკმაყოფილებენ და დარჩენილი თანხის მოძიება კვლავ მათ კისერზეა. გარდა ამისა, მსგავსი ტიპის დაფინანსება ერთჯერადია, შშმ ბავშვების უმეტესობას კი მუდმივი სამედიცინო მომსახურება ესაჭიროება.

ერთი სიტყვით, სახელმწიფოს მოხსნილი აქვს პასუხისმგებლობა შშმ პირების მარტოხელა დედების წინაშე. რეალური მხარდაჭერის არარსებობის პირობებში, შშმ ბავშვების დედებს ყოველდღიურად უწევთ ბრძოლა გადარჩენისთვის. ეს ბრძოლა, პირველ რიგში, მოიაზრებს როგორც საკუთარი და შვილის ძირითადი საჭიროებების დაკმაყოფილებას, ისე შვილის უფლებების დაცვას სამედიცინო და საგანმანათლებლო დაწესებულებებისა თუ საზოგადოების წინაშე.

 ზრუნვის „სპეციალური კომპეტენცია“

შშმ ბავშვების დედებისთვის, ზრუნვა მხოლოდ დედობასთან ტრადიციულად დაკავშირებული აქტივობებით არ შემოიფარგლება. ბავშვის ყოველდღიური საჭიროებებიდან გამომდინარე, აუცილებელი ხდება „სპეციალიზებული“ ცოდნის შეძენა, რაც შშმ ბავშვის მოვლასა და მასზე ზრუნვასთან არის დაკავშირებული (Traustadottir, 1991, p. 216). გამომდინარე იქიდან, რომ ზრუნვა ქალის მოვალეობად მიიჩნევა, მამების დიდი ნაწილი აღნიშნულ უნარებს არ ფლობს და, შესაბამისად, უჭირს ბავშვთან დროის დამოუკიდებლად გატარება.

დედების მოვალეობაა სერვისებისა და პროგრამების მოძიება, სამედიცინო და საგანმანათლებლო ინსტიტუტებთან ურთიერთობა. ძალიან ხშირად, სამედიცინო პერსონალი მოუმზადებელია შშმ პირებისთვის მომსახურების გაწევისთვის. რესპონდენტების თქმით, ბევრ ექიმს ძალიან მწირი ინფორმაცია აქვს შშმ ბავშვების საჭიროებებთან დაკავშირებით და, შესაბამისად, მათი ინფორმირებაც დედებს უწევთ. შშმ ბავშვების მისაღებად მოუმზადებელია სკოლების უმეტესობაც. სახელმწიფო არ უზრუნველყოფს მასწავლებლებისა და სპეც. პედაგოგების მიერ შესაბამისი ცოდნის მიღებას. გარდა ამისა, სპეც. პედაგოგების ხელფასი იმდენად დაბალია, რომ მათი უმეტესობა სამუშაო ადგილს მალევე ტოვებს. აქედან გამომდინარე, დედებს ბავშვთან ერთად სკოლაში სიარული და მასწავლებლებისთვის საკუთარ შვილთან ურთიერთობის სწავლება უხდებათ, რაც უამრავ დროსა და ენერგიას მოითხოვს.

ამ ყველაფერთან ერთად, დედებს გარშემომყოფების ინფორმირებაც უწევთ საჯარო ადგილებში შვილთან ერთად მოხვედრისას. ეს განსაკუთრებულად რთულია ქცევითი აშლილობების მქონე ბავშვების მშობლებისთვის. ხშირად, დედებს საკმაოდ უხეშ შენიშვნებს აძლევენ ბავშვის გამო. გამვლელებიც კი თავს უფლებას აძლევენ, მათ ჭკუა ასწავლონ და შეცდომებზე მიუთითონ მაშინ, როდესაც ბავშვის მდგომარეობის შესახებ არაფერი იციან.

კითხვაზე, თუ რა არის ყველაზე დიდი სირთულე მათ ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ქალების ნაწილი სწორედ საზოგადოების მხრიდან დამოკიდებულებას ასახელებს. ერთი შეხედვით, დედობა ჩვენს ქვეყანაში ქალისთვის ყველაზე „პატივსაცემ“ და დაფასებულ როლად მიიჩნევა. საბოლოოდ, სხვა ბევრ წნეხთან ერთად, ამ აღქმას დედებისთვის არაპროპორციული პასუხისმგებლობის დაკისრება მოსდევს. ნებისმიერ შემთხვევაში, ბავშვის ატიპურ განვითარებაზე პასუხისმგებელი დედაა. თუ დედა ზედმეტ ყურადღებას იჩენს, ბავშვს დამოუკიდებელ პიროვნებად ჩამოყალიბებაში უშლის ხელს, თუ დისტანციას იცავს – აუცილებლად დაადანაშაულებენ გულგრილობაში. ბავშვის დაბადებამდეც კი, დედის ასაკს, მის ცხოვრების წესს, ქცევებსა და გადაწყვეტილებებს პირდაპირ აკავშირებენ შვილის შეზღუდულ შესაძლებლობებთან (Sousa, 2011 , p. 222).

ყოველდღიურად ქალებს უწევთ საკუთარი თავისა და შვილების დაცვა საზოგადოების გადამეტებული ინტერესისგან, შეცოდებისა თუ აგრესიისგან. ბუნებრივია, რომ ეს ყველაფერი დედებისთვისაც და ბავშვებისთვისაც ძალიან გამაღიზიანებელი და დამღლელია.

ზემოთ აღნიშნული მოვალეობების სამსახურთან შეთავსება ოჯახის სხვა წევრებისგან დახმარების გარეშე შეუძლებელია. დახმარების არსებობის შემთხვევაშიც კი, დედებს უხდებათ ძალიან ბევრი ფიქრი სამსახურსა და შვილს შორის დროის სწორად განაწილებაზე. ანაზღაურებადი სამუშაოსა და შშმ ბავშვზე ზრუნვის შეთავსებისთვის, ქალებს სჭირდებათ გამორჩეული მენეჯერული თვისებები და ძალიან დიდი მხარდაჭერა ოჯახის წევრებისგან. ჩემი რესპონდენტების უმეტესობის შემთხვევაში, მხარდამჭერის როლს მათივე დედები ასრულებდნენ.

ერთი სიტყვით, შშმ ბავშვზე ზრუნვა მოითხოვს ძალიან დიდ ცოდნას ბავშვის საჭიროებების შესახებ, დროის განაწილების განსაკუთრებულ უნარებს, ცოდნას სამედიცინო და საგანმანათლებლო სფეროებში, ბრძოლისუნარიანობას ბავშვის ინტერესების დასაცავად სახელმწიფო ინსტიტუტებისა და საზოგადოების წინაშე, მოლაპარაკების უნარებს და ა.შ. სხვა დედებთან შედარებით, შშმ ბავშვების მარტოხელა დედები დეპრესიის უფრო მაღალი რისკის ქვეშ არიან, ისინი მუდმივად განიცდიან სტრესს დროის უქონლობასა და სხვადასხვა მოვალეობის შესრულებასთან დაკავშირებით (Levine, 2009, p. 404). მათთვის ბრძოლისუნარიანობა, გამტანობა, სწრაფი რეაგირებისა და გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღების უნარები აუცილებელია გადარჩენისთვის. შეიძლება ითქვას, რომ შშმ ბავშვის დედობა პროფესიულ უნარ-ჩვევებს მოითხოვს და ამის მიუხედავად, სრულიად დაუფასებელია.

შშმ ბავშვის აღზრდის პროცესში ქალები ძალიან დიდ პერსონალურ ტრანსფორმაციას განიცდიან. ისინი ძლიერდებიან და სწავლობენ შვილთან, საზოგადოებასთან, ავტორიტარულ ინსტიტუტებთან, საკუთარ პრობლემებთან გამკლავების გზებს. მათი აგენტობა სრულიად ამსხვრევს ქალის უძლურად და მსხვერპლად აღქმის კულტურულ მითს (Levine, 2009, p. 408).

ზრუნვა, როგორც სიყვარული და ემოციური შრომა

ზრუნვის უმნიშვნელოვანესი ასპექტია ბავშვის სიყვარული და მის ემოციურ კეთილდღეობაზე ფიქრი. ზრუნვა როგორც შრომა და ზრუნვა როგორც სიყვარული – ორივე, დედის ბუნების ნაწილად და მის მოვალეობად მიიჩნევა. ხშირად ამ ორი ტიპის ზრუნვას აიგივებენ, რაც დედებზე ძალიან ცუდად მოქმედებს. მაგალითად, თუ დედა უსამართლობად მიიჩნევს ბავშვზე ზრუნვასთან დაკავშირებული მოვალეობების არათანაბარ განაწილებას, მას იმაში ადანაშაულებენ, რომ შვილი საკმარისად არ უყვარს (Traustadottir, 1991, p. 217). ამ ხერხს ძალიან ხშირად მიმართავენ იმისათვის, რომ აიძულონ დედა, შეასრულოს ბავშვის მოვლასთან დაკავშირებული ყველა მოვალეობა.

ზრუნვის სიყვარულის სახით გამოხატვის საჭიროებას განსაკუთრებით მძაფრად გრძნობენ მარტოხელა დედები. მათ სურთ იმ სითბოს კომპენსაცია, რაც ბავშვებს მამისგან აკლიათ. ბევრ ქალს აქვს დანაშაულის შეგრძნება იმის გამო, რომ შვილთან მეტ დროს ვერ ატარებს. ზოგიერთი მათგანი ბავშვის არადამაკმაყოფილებელ პროგრესს სწორედ მშობლებთან ურთიერთობის ნაკლებობას უკავშირებს. კვლევის პროცესში არაერთმა რესპონდენტმა აღნიშნა, რომ მარტოხელა დედებისთვის ფინანსური დახმარების არსებობის შემთხვევაში სამსახურს თავს დაანებებდა და მთელ დროს შვილს დაუთმობდა. ის დედები, რომლებიც სამსახურს არ ტოვებენ, მუდმივად განიცდიან შვილთან ურთიერთობის დანაკლისს და დანაშაულის შეგრძნებას, რაც ძალიან დიდ გავლენას ახდენს მათ ემოციურ კეთილდღეობაზე. თუმცა, იმ შეხედულების გამო, რომ ქალები დედობასთან დაკავშირებულ მხოლოდ დადებით ემოციებს უნდა განიცდიდნენ, ისინი საკუთარ გრძნობებსა და პრობლემებზე ღიად ვერ საუბრობენ, რაც საკითხს კიდევ უფრო ართულებს (Gill & Liamputtong, 2011, p. 43).

ყველაზე დიდი შიში, რაც შშმ ბავშვების დედებს აქვთ, მათი შვილების მომავალს უკავშირდება. გამომდინარე იქიდან, რომ ქვეყანაში 18 წელს ზემოთ შშმ პირები ფაქტობრივად მომსახურების გარეშე რჩებიან, ნერვიულობა უსაფუძვლო ნამდვილად არ არის. აქედან გამომდინარე, დედების მთავარი საზრუნავია შვილების დამოუკიდებლობამდე მიყვანა, რათა მათ მომავალში დახმარების გარეშე ცხოვრება შეძლონ.

ბავშვის მოვლისთვის გაწეული ფიზიკური აქტივობები მხოლოდ მცირე ნაწილია იმ შრომისა, რომლის შესრულებაც დედებს უწევთ. ფიზიკური აქტივობების გარდა, ზრუნვა მოიცავს ძალიან დიდ ემოციურ შრომას, დანაშაულის შეგრძნებასთან, შიშთან, დეპრესიასთან ბრძოლას და ძალების მოკრებას ამ ბრძოლის გასაგრძელებლად. უმეტესად, შშმ ბავშვების დედებს ამ პრობლემებთან ბრძოლა ფსიქოლოგის დახმარების გარეშე უწევთ. ბავშვის უამრავი საჭიროების ფონზე, მათთვის წარმოუდგენელიც კია მატერიალური რესურსის საკუთარი ფიზიკური და მენტალური ჯანმრთელობისთვის გამოყენება. სწორედ ამიტომ, აუცილებელია როგორც ბავშვზე, ისე მშობელზე მიმართული სერვისების არსებობა და მათ ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე ზრუნვა. 

ზრუნვა, როგორც აქტივიზმი

ზრუნვის კიდევ ერთი გამოვლინება შშმ ბავშვების დედების ცხოვრებაში არის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების უფლებებისთვის ბრძოლაში ჩართვა. ამ დროს ზრუნვის ობიექტი არის არა მარტო შვილი, არამედ ფართო საზოგადოება, ხოლო მიზანი ბავშვის ინდივიდუალურ კეთილდღეობასთან ერთად საზოგადოებრივი ცვლილებაა. ასეთი მშობლები ეწევიან ადვოკატირებას, ცდილობენ მეტად ინკლუზიური გახადონ საგანმანათლებლო დაწესებულებები, ხვდებიან პოლიტიკოსებს, ორგანიზებას უკეთებენ მშობლების აქტივობებს და ა.შ. ტრადიციულად, მსგავსი აქტივობები „ქალის საქმედ“ არ აღიქმება, თუმცა შშმ პირების დედების შემთხვევაში, ეს მათი ზრუნვის ერთგვარ გაგრძელებად მიიჩნევა (Traustadottir, 1991, p. 217).

საქართველოშიც და მის გარეთაც „მშობლების მოძრაობის“ უდიდეს ნაწილს ქალები შეადგენენ. რამდენიმე ჩემი რესპონდენტი აღნიშნული მოძრაობის აქტიური წევრია და შშმ პირების უფლებებისთვის ბრძოლა, სხვა მშობლების დახმარება, ცნობიერების ამაღლებაზე მუშაობა, სახელმწიფო ინსტიტუტებთან ურთიერთობა მათი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. არის შემთხვევები, როდესაც ქალებმა პროფესიული საქმიანობაც სწორედ ამ სფეროს დაუკავშირეს. თუმცა, ამ ტიპის შრომა ძირითადად მოხალისეობრივია, აუნაზღაურებელია და ძალიან დიდ დროით რესურსს მოითხოვს. ბევრი ქალი, აქტივიზმში ჩართვის დიდი სურვილის მიუხედავად, ამას სხვა მოვალეობებისა და დამხმარის არარსებობის გამო ვერ ახერხებს.

ჩემი რესპონდენტების უმეტესობას ჰყავს 10-15 წლის ასაკის შვილი. მათი შვილების დაბადების პერიოდში საქართველოში შშმ ბავშვებისთვის თითქმის არავითარი სერვისი არ არსებობდა და მათთვის დიაგნოზის დასმაც კი ჭირდა. სწორედ ამიტომ, თითოეულ მათგანს მოუწია უდიდესი ძალისხმევის გაღება სრული არაინფორმირებულობის, სპეციალისტებისა და სერვისების არარსებობის პირობებში საკუთარი შვილის გადასარჩენად. ამ გამოცდილებამ მათი პიროვნების ფორმირებაში ძალიან დიდი როლი ითამაშა და ისინი ძლიერ ადამიანებად ჩამოაყალიბა. რესპონდენტების თქმით, ყველაზე რთული ეტაპი მათ ცხოვრებაში ბავშვის დიაგნოზის გააზრება და ცხოვრების, ბრძოლის გაგრძელებისთვის ძალების მოკრება იყო. აღნიშნულმა ქალებმა გზა გაუკვალეს სხვა დედებს და ამ სფეროში საქმიანობას დღემდე აგრძელებენ, დაუფასებლობისა და დროის ნაკლებობის მიუხედავად.

შშმ ბავშვის დედობა საქართველოში ნიშნავს მუდმივ ბრძოლას ყველა ველზე. შშმ ბავშვების მარტოხელა დედების სათქმელი მნიშვნელოვანია დედობისა და ზრუნვის შესახებ გავრცელებული ნარატივის გადასააზრებლად. ეს ქალების ერთ-ერთი ყველაზე ჩაგრული ჯგუფია და მისი გამოცდილება ჰყვება იმ ყოვლისმომცველ სურათზე, თუ რას ნიშნავს იყო ქალი და დედა საქართველოში.

გამოყენებული ლიტერატურა

საქართველოს სახალხო დამცველი. (2016). შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებრივი მდგომარეობა საქართველოში. თბილისი: საქართველოს სახალხო დამცველი.

Gill, J., & Liamputtong, P. (2011). Walk a Mile in My Shoes: Life as a Mother of a Child with Asperger's Syndrome. Qualitative Social Work, 41-56.

Gottlieb, A. S. (1997 წლის იანვარი). Single Mothers of Children with Developmental Disabilities: The Impact of Multiple Roles. Family Relations, 46(1), 5-12. მოპოვებულია 2018 წლის 06 ივლისს, http://www.jstor.org/stable/585601-დან.

Levine, K. A. (2009 წლის 24 აპრილი). Against All Odds: Resilience of Single Mothers of Children with Disabilities. Social Work in Health Care, 402-419. doi:10.1080/00981380802605781.

Ryan, S., & Runswick-Cole, K. (2008, May). Repositioning mothers: mothers, disabled children and disability studies. Disability & Society, 23(3), 199-210.

Sharma, N., Chakrabarti, S., & Grover, S. (2016, March 22). Gender differences in caregiving among family – caregivers of people with mental illnesses. World Journal of Psychiatry, 7-17.

Sousa, A. C. (2011 ). From refrigerator mothers to warrior‐heroes: The cultural identity transformation of mothers raising children with intellectual disabilities. Symbolic Interaction, 34(2), 220-243.

Traustadottir, R. (1991). Mothers Who Care: Gender, Disability, and Family Life. Journal of Family Issues, 12(2), 211-228.

Wendell, S. (2006). Toward a Feminist Theory of Disability. In L. J. Davis, The Disability Studies Reader: Second Edition (pp. 243-257). New York, London: Routledge.

Zibricky, D. (2014). New Knowledge about Motherhood: An Autoethnography on Raising a Disabled Child. Journal of Family Studies, 39-47.