ვის ეკუთვნის დედა?

„ქართველი ქალი ყოველთვის იყო ოჯახის დედაბოძი და დღესაც, ემანსიპაციის პირობებში, ისევ მან უნდა შეძლოს მთავარი გამაწონასწორებელი როლის შესრულება ოჯახში და ყველა წევრის ჩაბმა მომავალი თაობის სწორად აღზრდის პროცესში“.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის

ილია II-ის სააღდგომო ეპისტოლე, 2014

ქალის ფუნქციების მკაფიოდ განსაზღვრა და დედის როლთან მათი უპირობოდ დაკავშირება ცენტრალურია ნაციონალისტური ნარატივისთვის. ერის შენების იდეოლოგიზირებულ პროექტში დედობა ის აუცილებელი წინაპირობაა, რაც ქალს ნაციონალური ერთობის წევრად აქცევს.

იმისათვის, რომ ერთან მიკუთვნებულობის განცდა არსებობდეს, ნაციონალისტური იდეოლოგია მკაცრად განსაზღვრავს, ვინ „ირიცხება“ ერის ჭეშმარიტ წევრად და ვინ არის „სხვა“ – ანუ, ვინ გამოირიცხება ამ წევრობიდან.  მაგალითად, თუკი ქალის მთავარი როლი რეპროდუქციაზე აიგება, ის ქალები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზის გამო არ/ვერ გახდნენ დედები, განიხილებიან უფრო დაბალ საფეხურზე, ვიდრე ქალები, რომლებმაც „სამშობლოსთვის“ შვილები გააჩინეს.

თუკი გადავხედავთ საქართველოში ყველაზე გავლენიანი ინსტიტუტის – მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ ბოლო წლებში წარმოებულ საჯარო დისკურსს, ვნახავთ, რომ ქართული ნაციონალისტური პროექტი, ერთი მხრივ, აქცენტს აკეთებს ეთნიკურობაზე (გენეალოგიური მიმართულება) და, მეორე მხრივ, ტრადიციული ღირებულებების შენარჩუნებაზე (კულტურული მიმართულება)[1]. პატრიარქის ეპისტოლეები ხშირად ფოკუსირდება საზოგადოების განვითარებასა და ოჯახში ქალის როლზე[2], მათში „სახელმწიფოს ქვაკუთხედად“ და ანარეკლად მოაზრებულია ისეთი ოჯახი, რომელშიც ქალს დაქვემდებარებული როლი ერგება. პირველ რიგში, ქალი დედა და ქმრის მორჩილი უნდა იყოს, რათა ოჯახმა (და, შესაბამისად, სახელმწიფომ) გამართულად იფუნქციონიროს. ქალი ჭურჭელია, მანქანა, რომელმაც ბავშვები უნდა აწარმოოს და აღზარდოს“[3].

ნაციონალიზმში, ქალები ერის კოლექტიური ღირსების სიმბოლური მატარებლები არიან, ამიტომაც ოჯახის შექმნის/ქორწინების, ბავშვების გაჩენისა და, შესაბამისად, სექსუალობის კონტროლი გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს. აქედან გამომდინარე, იგულისხმება, რომ „ჭეშმარიტი“ ქართველი ქალი თავისი რეპროდუქციული ფუნქციის სამშობლოს სასარგებლოდ გამოყენებას მხოლოდ ტრადიციული ოჯახის სივრცეში შეძლებს.

ფიზიკური კვლავწარმოების გარდა, ქალებს ერის „სიმბოლური ღირებულებების“ გადაცემის ტვირთიც აკისრიათ: „სწორად აღზრდაზე“ (ზემოთ მოყვანილი ციტატა ეპისტოლედან) პასუხისმგებლობა მეტწილად მათ მიეწერებათ. ნაციონალიზმისთვის „სწორად აღზრდა“ საკვანძო ტერმინია: ქალებს ევალებათ მომავალი თაობისთვის იმ სიმბოლური ღირებულებების გადაცემა, რაც, ჩვენს შემთხვევაში, ქართველობას განსაზღვრავს. ეს ღირებულებები, ენისა და რელიგიის გარდა, არსებული გენდერული როლების უცვლელად შენარჩუნებასაც გულისხმობს: როგორც სააღდგომო ეპისტოლე მოგვიწოდებს, „კარგი“ ქართველი ქალი თავის მთავარ როლს ემანსიპაციის პირობებშიც არ დაკარგავს.

ქალის სხეულისა და სექსუალობის კონტროლზე მიმართული ნაციონალისტური იდეოლოგია სხვადასხვა ეროვნული ინსტიტუტის მიერ (იქნება ეს ეკლესია, საგანმანათლებლო სისტემა თუ სხვა) სისტემურად იწარმოება და მყარდება. წინამდებარე სტატიის მიზანია, გააანალიზოს, თუ როგორ ითარგმნება ეს იდეოლოგია კონკრეტულ, ადამიანურ გამოცდილებებში და როგორ ხდება მისი კვლავწარმოება პრაქტიკაში. ანალიზის დროს დავეყრდნობი ჩემ მიერ ჩატარებულ კვლევას, რომლის ფარგლებში 2017 წელს 18 დედა გამოვკითხე. 

ინტერვიუების ანალიზისას ვიყენებდი მიდგომას, რომლის მიხედვითაც ნაციონალისტური იდეოლოგია და მისი შემადგენელი კულტურული მოდელები არაა ღირებულებების, არტეფაქტებისა და ქცევის ნორმების შემთხვევითი ნაკრებები, ხოლო სოციალური კვლავწარმოების პროცესი არ ნიშნავს თაობიდან თაობაზე მათ კლონირებას. სოციალური კვლავწარმოება გულისხმობს ინტერაქციებს როგორც საჯარო, ისე კერძო სივრცეში, რომელთა წარმართვაში მოტივაცია, მოსალოდნელი „სასჯელის“ შიში და სოციალური „წახალისების“ მიღების სურვილი თავის როლს თამაშობს. შედეგად, კულტურული მოდელები ითარგმნება და აისახება სუბიექტურ გამოცდილებებში[4].

ამ სტატიაში შევეცდები, ჩემ მიერ ჩაწერილი ინტერვიუების მაგალითზე წარმოვაჩინო ზემოთ აღწერილი სოციალური ინტერაქციების პროცესი: ერთი მხრივ, როგორ განსაზღვრავს ადამიანების ბედს კულტურული მოლოდინები, ხოლო, მეორე მხრივ, როგორ ახდენენ ადამიანები ამ მოლოდინებზე დაფუძნებული ჩარჩოების კვლავწარმოებასა და მომავალ თაობებზე გადაცემას. ჩემთვის მოულოდნელი იყო, რომ განსხვავებული კონტექსტის მქონე ქალებში, რომლებიც საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში ჩავწერე, მსგავსმა გამოცდილებებმა იჩინა თავი. ეს მსგავსებები გამოვკვეთე და განზოგადების მიზნით რამდენიმე ქვეთავში დავაჯგუფე.

კვლევის მეთოდოლოგიის თვალსაზრისით, აღსანიშნავია, რომ რესპონდენტები სპეციფიკური კრიტერიუმ(ებ)ის მიხედვით არ შემირჩევია: ჩემი მიზანი იყო დედობის სრულიად ჩვეულებრივი, ყოფითი გამოცდილებების საქართველოს მასშტაბით შეგროვება. საკვლევი არეალი მოიცავდა: ურბანულ, რურალურ, ე.წ. კონფლიქტის ზონასა და შედარებით „მშვიდობიან“ გარემოს. რესპონდენტები განსხვავდებოდნენ სოციალური კლასის, ინტერესების, განათლებისა და ასაკის მიხედვით: ისინი 30-დან 65 წლამდე ქალები იყვნენ და მათი ისტორიები, ძირითადად, 1980-იანებიდან 2000-იან წლებამდე პერიოდს მოიცავდა. ჯამში, 18 ინტერვიუ შეგროვდა თბილისში, რუსთავში, გორისა და ზუგდიდის მუნიციპალიტეტების სოფლებში.

ეს კვლევა ჩემი, როგორც გენდერის მკვლევრის, პირველი მიახლოებაა ისეთი ფართო და მრავლისმომცველი ცნების გააზრებასთან, როგორიცაა დედობა. ამ თემას დიდი, ინტერდისციპლინური შესაძლებლობები აქვს, ამიტომ შევეცადე, კვლევის ფოკუსი არ დამევიწროებინა და კონკრეტული საკითხები კვლევის პროცესშივე გამომეკვეთა. ზეპირი ისტორიების მეთოდი, პირველ რიგში, სწორედ სტატისტიკური განზოგადებების გვერდის ავლით, თითოეულ ადამიანსა და მის სპეციფიკურ კონტექსტში ჩაღრმავებას გულისხმობს.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ინტერვიუირებისა და ანალიზის პროცესში გამოვლინდა გამოცდილებების განმეორებადი ხასიათი (18-დან 13 რესპონდენტთან), რაც, მიუხედავად კვლევის არარეპრეზენტაციულობისა, გარკვეულ ტენდენციებს აჩვენებს.  ვფიქრობ, ამ ტენდენციებზე დაკვირვება მნიშვნელოვანია ზოგადი კონტექსტის გასააზრებლად, რომელიც საქართველოში ბევრი ქალისა და დედის ცხოვრებას ვიწრო ჩარჩოებში აქცევს.

ოჯახის შექმნის ნარატივები

შესაძლებელი რომ იყოს იმ გამოცდილებების გაერთიანება, რასაც ჩემი რესპონდენტები აღწერდნენ და ერთი, განზოგადებული ისტორიის წარმოსახვა, ის დაახლოებით ასეთი იქნებოდა: უზრუნველყოფილ და მოსიყვარულე ოჯახში იზრდება გოგონა, რომელსაც, ერთი შეხედვით, განვითარების ყველა პირობა აქვს შექმნილი. ცხოვრების კონკრეტულ ეტაპზე (რომელიც ყველა რესპონდენტის შემთხვევაში სხვადასხვა იყო), მის ცხოვრებაში ჩნდება მამაკაცი, რომელმაც ის საცოლედ შეარჩია, ან ასეთ მამაკაცს პოულობენ გოგონას/ქალის ნათესავ-ახლობლები. შედეგად, მოკლე პერიოდში ქალი ისე იცვლის ოჯახურ სტატუსს, რომ თავად ეს კარგად გაცნობიერებულიც არ აქვს. რაც მთავარია, ხშირ შემთხვევაში, დაქორწინების ორომტრიალში ის ძირითადად ობიექტის როლშია: მის ნაცვლად სხვა – ნათესავი, მშობელი, მომავალი მეუღლე – იღებს გადაწყვეტილებას. შეიძლება ამ სცენარსა და ქორწინების მომენტში ქალის ასაკი განსხვავებული იყოს (ჩემი რესპონდენტების შემთხვევაში, 17-18 წლიდან დაწყებული, 33 წლით დამთავრებული), მაგრამ უცვლელია ოჯახის შექმნის გადაწყვეტილების მიღებაში ე.წ. საზოგადოებრივი აზრის უაღრესად დიდი როლი. ზოგჯერ ეს მნიშვნელოვანი ფაქტორი სახელდება რესპონდენტის მიერ, ზოგჯერ კი, სრულიად გაუცნობიერებელია. თუმცა, „საზოგადოებრივი აზრის“ მნიშვნელობა მონათხრობის ძირითად ქსოვილში თვალნათლივ იკვეთება.

ასე, მაგალითად, დაქორწინების მომენტში 28 წლის ახალგაზრდა ქალი, რომელიც „საზოგადოებრივი აზრის“ გარდა, საკუთარი ნათესავების მანიპულაციებსაც ვერ უმკლავდება, თავის ისტორიას ასე აღწერს:

„სხვის სანახავად იყო წასული [ახლანდელი ქმარი] და გზაში შემოიყვანეს, რო ჩემი თავი ეჩვენებინათ, მე რო აზრზე არ ვიყავი ისე. მაშინ არც მქონია არანაირი გრძნობა. ახლა, მე, მაგალითად, ჩემს შვილებს არც ვურჩევ ესეთნაირად გათხოვდეს – აი, რომ არ ფიქრობს და რომ არ აქვს შეხება, საერთო ინტერესები არ აქვს, რაღაცის გარშემო რომ არ გისაუბრია. ... მამიდაჩემთან ვიყავი, იქ მოვიდა [მომავალი მეუღლე] და მარშუტკაში ისხდნენ, ყველა ჩემები იყვნენ, მარტო მძღოლი იყო [უცხო]. „გაგაცილებთ  მარშუტკამდეო“ და ის იყო, ვსო. უკვე დაიწყეს სხვანაირი სიცილი და რაღაცები და მაშინ მივხვდი, რო უკვე... უკვე გათხოვილი ხარო. მე ჩემითაც დავბრუნდებოდი, 28 წლის... მაგრამ [მეუბნებიან] „უკვე დარეკილია სახლში და იციან რო გათხოვდი“ და „ვაი, ახლა სადღა წავიდე?!“ ეს მომენტიც იყო“.

ნატალია, 45 წლის, სოფლად მცხოვრები (რესპონდენტის სახელი აქ და შემდგომში ყველგან შეცვლილია, თ.თ.).

ზოგიერთ კონტექსტში ოჯახის შექმნის პროცესი ძალადობრივ ხასიათს ატარებს, მისი მანიპულაციური ხასიათის გამო, და რადგან რესპონდენტზე ფიზიკურად არ ძალადობენ, არც ის აღწერს ამ გამოცდილებას მსგავსი ტერმინებით:

„ადგა ეს ჩემი ქმარი და მივიდა ამ დეიდაჩემთან, სთხოვა, რომ მიყვარსო რა, ძალიანო და დამეხმარეთო რა, რომ უნდა მომაყვანინოთო. მე იმ პერიოდში სხვა მომწონდა, ის ოჯახს არ მოსწონდა, ცოტა „ისეთი“ ბიჭი იყო. რომ ვთქვა, რომ მიყვარდა, არა, მაგრამ ხო იცი, მაშინ  უფრო გიყვარს „გასული“ ბიჭები. ჰოდა, იფიქრეს „ეს არ გაყვეს ამასაო და სჯობია, აგერ ჭკვიანი ბიჭიაო, ამას გავაყოლოთო“. მომატყუეს. თბილისში ჩემი დეიდაშვილის ქმარი იწვა საავადმყოფოში. „წამოდი, სანახავად მივდივართო“, წამიყვანეს დეიდამ და დეიდაშვილმა. ჩამსვეს ვითომ ტაქსში. ...ჩავჯექი, მგონია, რომ ტაქსია და ამოვყავი თავი გორში“.

ნინო, 47 წლის, სოფლად მცხოვრები.

რესპონდენტი ამ დროს 18 წლის იყო და თითქმის უცნობ ადამიანსა და მის ოჯახთან, უცნობ სოფელში აღმოჩნდა. ნინო ვეღარ დაბრუნდა სახლში, რადგან მასზე, როგორც „განათხოვზე“ გაჩენილი საზოგადოებრივი აზრი მის მომავალ ცხოვრებას არაერთ შეზღუდვას დაუწესებდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი რესპონდენტი ქორწინების მომენტში ზრდასრული ასაკისა იყო, მათ მონათხრობში ჩანდა, რომ თავიანთი გადაწყვეტილების შედეგებთან გამკლავება უჭირდათ.  ოჯახის შექმნის გადაწყვეტილება, უფრო მეტად, კულტურული წნეხის ზეგავლენით მიიღებოდა და ინდივიდუალური, ინფორმირებული და კარგად ნაფიქრ/გააზრებული ნაბიჯი არ იყო. ამ გამოცდილებებს ქალები შემდეგნაირად აღწერდნენ: „დანიშვნიდან ერთი თვის თავზე მივხვდი, რომ დიდი სისულელე გავაკეთე“; „ჩემი გათხოვებით გავხდი მსხვერპლი წარმოდგენისა „ხალხი რას იტყვის?!“; „არ ვიცი, რატომ გავყევი, ეტყობა, ქალს ამ დროს ტვინი ეკეტება და ვეღარ ფიქრობს“ და სხვა.

აქვე უნდა დავაზუსტოთ, რომ ოჯახის შექმნა არ არის ერთადერთი სიტუაცია, სადაც ქალებს შეზღუდული აქვთ გადაწყვეტილების ავტონომიურად მიღების შესაძლებლობა. ეს შეიძლება იყოს ისეთი უბრალო ქცევის კონტროლი, როგორიცაა ზღვაზე წასვლა (ლელა, 53 წლის, სოფლად მცხოვრები); ან ისეთ მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებაში ჩარევა, როგორიცაა პროფესიის არჩევა (ნატალია, 45 წლის, სოფლად მცხოვრები). 

აქამდე განხილული მაგალითები ოჯახის შექმნას უკავშირდებოდა, თუმცა ჩემთვის მნიშვნელოვანი იყო, დამესვა შემდეგი კითხვები: რა ხდება ოჯახის შექმნის შემდეგ? რა რეალობაში ხვდებიან ქალები? რა პირობით ჩნდებიან ბავშვები? რამდენად ახერხებენ ქალები, კრიტიკულად გაიაზრონ საკუთარი ქორწინებამდელი გამოცდილება? ხოლო ამ უკანასკნელზე დაყრდნობით, რამდენად ცდილობენ, შეცვალონ შვილების სოციალიზაციის გამოცდილება ტრადიციულად მიღებული აღზრდის მეთოდების საწინააღმდეგოდ? ეს იყო ძირითადი საკითხები, რაზეც რესპონდენტებთან საუბარს ვაგებდი. და სწორედ მათში ჩაღრმავებამ გამოავლინა კიდევ ერთი, ე.წ. უნივერსალური გამოცდილება, რასაც, პირობითად, „ოჯახში შემოსული რძლის“ ფენომენი დავარქვი.

„ოჯახში შემოსული რძალი“

თვისებრივი კვლევის მეთოდოლოგიური შეზღუდვების მიუხედავად, კიდევ ერთი განზოგადებული სურათი გამოიკვეთა: ახალ ოჯახში მოხვედრის შემდეგ (რომელიც, ხშირ შემთხვევაში, „გაფართოებული“ ოჯახია, სადაც ქმრის მშობლები და, ხანდახან, მათი მშობლებიც ცხოვრობენ), ქალი ხვდება ახალ გარემოში, რომელსაც უპირობოდ უნდა მოერგოს. მან კითხვის დაუსმელად უნდა გაიზიაროს ახალი ოჯახის ტრადიციები, რადგან ამ ოჯახში „შემოსულია“, როგორც რძალი.

ახალ ოჯახსა და მასში ცხოვრების დაწყების გამოცდილებას ყველა რესპონდენტი აღწერდა, როგორც რთულს, სხვადასხვა მიზეზის გამო: იქნებოდა ეს ქმრის ოჯახის ხელმოკლეობა, სადაც მათ მეტი საშინაო შრომა დააწვათ მხრებზე; ან ახალი გარემო სოფელსა თუ ქალაქში, სადაც თითქმის არავის იცნობდნენ; ზოგჯერ, ქმრის ოჯახის გარდა, ქალებს ურთიერთობისთვის არანაირი სოციალური ქსელი არ გააჩნდათ, რის გამოც ინარჩუნებდნენ მჭიდრო კავშირს მშობლების ოჯახთანაც და დროის ნახევარს უმეტესწილად ისევ მშობლების სახლში ატარებდნენ, განსაკუთრებით, შვილების გაჩენის შემდეგ.

რაც შეეხება შვილებს, მათთან დედის ურთიერთობას და აღზრდას, ახალგაზრდა დედები არ მიიჩნევიან საკმარისი ექსპერტიზის მფლობელებად საიმისოდ, რომ შვილები დამოუკიდებლად აღზარდონ. მათ მიერ გაჩენილი შვილები კი ქმრის ოჯახის „მონაპოვრად“ ითვლებიან. შედეგად, ახალგაზრდა დედების დამოკიდებულება შვილებთან, მათი დისციპლინისა და ჯანმრთელობის საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები გაკონტროლებული, გაკრიტიკებული და შეზღუდულია ქმრის ოჯახის, ხან კი – თავად ქალის მშობლების მიერ.

მაგალითად, ლელა (53 წლის, სოფლად მცხოვრები) აღწერს, როგორ წინააღმდეგობას აწყდებოდა ქმრის მშობლების მხრიდან, რაც უხმო პროტესტში გამოიხატებოდა:

„კი, ვუსმენდი, კი, როგორ არა, ვუსმენდი [გულისხმობს ქმრის მშობლებს], მაგრამ ისინიც ძაან ანებივრებდნენ ჩემს ბავშვებს. ზედმეტად უყვარდათ ეს ბავშვები, ზედმეტად. მახსოვს, რომ გავუბრაზდებოდი [ბავშვებს], შეეძლოთ, თვითონ [მეუღლის მშობლებს] საჭმელი არ ეჭამათ. ამათ გარდა, ყავდათ ორი, ოთხი... ხუთი შვილიშვილი ყავდათ, მაგრამ ეს „ოჯახის შვილიშვილები“ რომ იყვნენ, ვაჟიშვილის, განსხვავებულად ზრდიდნენ, უყვარდათ განსხვავებულად“.

გარდა იმისა, რომ დედის გადაწყვეტილებებს მკაფიო მინიშნებით აპროტესტებენ ქმრის მშობლები, აქ მნიშვნელოვანია „ოჯახის შვილიშვილების“ ცნება. შვილიშვილები, რომლებიც ვაჟისგან გაჩნდნენ, განსხვავებულები სწორედ იმიტომ არიან, რომ სიმბოლურად მამის საკუთრებად მიიჩნევიან – მამის გვარისა და ოჯახის ხაზის გამგრძელებლებად.  ამიტომ, ზოგჯერ ისინი პირდაპირი დაშინების გზით არიან „დაცულნი“ დედის „ჩარევისაგან“.

დედობის ინსტიტუტის ფემინისტურ კრიტიკაში ერთ-ერთი პრინციპული საკითხია დედის წინააღმდეგობა თავსმოხვეულ, „ტრადიციულ“ აღზრდის მეთოდებთან[5]. ასევე, გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა დედების პოტენციალი, ამ პროცესში საკუთარი აზრი იქონიონ და ის პრაქტიკაშიც განახორციელონ. თუმცა, ტრადიციული აღზრდის მეთოდებთან წინააღმდეგობისთვის, გადამწყვეტია თავად დედის მზაობა, რასაც მრავალი ფაქტორი განსაზღვრავს და ამაზე წინა ბლოგში ვისაუბრე. ჩემი რესპონდენტების უმეტესობის შემთხვევაში, იკვეთებოდა არა წინააღმდეგობა, არამედ ტრადიციული პატრიარქალური განწყობების ინტერნალიზება. მათ გათავისებული აქვთ საკუთარი, როგორც ქალის, დაქვემდებარებული როლი, და კითხვის დასმის გარეშე იღებენ მას. მაგალითად, ის, რომ შვილიშვილისადმი დამოკიდებულება შესაძლოა მართლაც განსხვავებული იყოს იმის მიხედვით, ის ვაჟის შვილია თუ ქალიშვილის – არ ყოფილა ნახსენები ამ დამოკიდებულების გაკრიტიკების მიზნით.

თუმცა, მნიშვნელოვანია, ყურადღების მიღმა არ დაგვრჩეს ის კონტექსტი, რომელშიც დედებს თვითგამორკვევა და დამკვიდრება უწევთ. სარა რუდიკის (1989) მიხედვით, დედობრივ აზროვნებას სამი ძირითადი ინტერესი მართავს. მათგან ერთ-ერთი საკვანძოა შვილის იმგვარად აღზრდა, რომ ის საზოგადოებისთვის მისაღები იყოს. რასაკვირველია, სხვადასხვა საზოგადოებაში „მისაღები ადამიანის“ კრიტერიუმები სხვადასხვაა, მაგრამ დედის შეფასების ძირითად საზომად სწორედ ამ ინტერესის წარმატებით განხორციელება მიიჩნევა. ნაციონალისტურად განწყობილ პატრიარქალურ კულტურაში, სადაც დედობა ქალის ძირითად ფუნქციადაა გამოცხადებული, იგი ხშირად ქალისთვის მისი პიროვნების განმსაზღვრელ ერთადერთ იდენტობად იქცევა. ამდენად, ქალების მხრიდან „ტრადიციული“ ღირებულებების ინტერნალიზება და მათი კვლავწარმოება მომავალი თაობის აღზრდის პროცესში – პატრიარქალური და ნაციონალისტური პროექტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სამიზნეა. ერთეული დედების ამ პროექტში ჩართვა სისტემურად ხდება, ამიტომ, არცაა გასაკვირი, რომ წინააღმდეგობის სტრატეგიების შემუშავების ნაცვლად, ხშირად ისინი სწორედ „კარგი დედის“ სახელის მოსაპოვებლად იბრძვიან.

გოგოების და ბიჭების აღზრდა

„ტრადიციულად“ აღზრდაში გოგოსა და ბიჭის იმგვარ ქალად და კაცად ჩამოყალიბება მოიაზრება, რომლებიც ნაციონალისტური ერთობისთვისაა მისაღები. ტრადიციული შეხედულებები დედის გადაწყვეტილებებზე გავლენას იმ შემთხვევაშიც ახდენს, როდესაც ის შვილებს საკუთარი თუ ქმრის მშობლებისგან მოშორებით, ნუკლეარული[6] ოჯახის პირობებში ზრდის. ცხადია, კვლევის ფარგლებში მაინტერესებდა, თუ იყენებდნენ დედები განსხვავებულ მეთოდებს ქალიშვილისა და ვაჟიშვილის აღზრდის დროს. მქონდა ერთგვარი მოლოდინი, რომ გადავაწყდებოდი შემთხვევებს, როცა დედებმა საკუთარი ქალური გამოცდილების კრიტიკული შეფასება შეძლეს და განსაკუთრებულ სოლიდარობას გრძნობდნენ ქალიშვილებთან. ჩემი პერსპექტივიდან, ამგვარი სოლიდარობის მაგალითი იქნებოდა შემთხვევები, სადაც დედები შეეცდებოდნენ ქალიშვილების გაძლიერებას და მათ შეძლებისდაგვარად დაცვას პატრიარქალური, დამთრგუნველი პრაქტიკებისგან. რაც შეეხება ვაჟიშვილებს, მათ მიაჩვევდნენ, მაგალითად, საშინაო შრომის გადანაწილებას.

შეიძლება ითქვას, რომ, ამ კვლევის ფარგლებში, აღნიშნული მოლოდინი თითქმის არ გამართლდა – მაგალითად, 47 წლის ნინო (სოფლად მცხოვრები), რომელიც ორი ქალიშვილის დედაა, ქალიშვილის აღზრდაზე მპასუხობს:

„რა ვიცი, ყველანაირ  ჩარჩოებში, ისე, როგორც მე მზრდიდნენ, ისე ვაკეთებდი ამ გოგოებზეც.  ყველანაირად, გინდა განათლების მხრივა, გინდა გარეთ გასვლის მხრივა, გინდა ქცევების მხრივა. ყველაფერი იგივე, რასაც მე დედაჩემი მიკეთებდა, იგივე იმით“.

ამ პასუხში ნიშანდობლივია, ერთი მხრივ, თავად დედის განწყობა: ის არ უყურებს კრიტიკულად საკუთარ გამოცდილებას და პირდაპირ ახდენს აღზრდის ტრადიციული მიდგომების კვლავწარმოებას, რომელსაც მის მიმართ იყენებდნენ. მეორე მხრივ, მნიშვნელოვანია სიტყვა, რომელსაც აღზრდის მისეული მიდგომის გასამართლებლად არჩევს: „ჩარჩოები“. ამ სიტყვამ რამდენიმე სხვა ინტერვიუშიც გაიჟღერა და დამარწმუნა, რომ ის შემთხვევით ნახსენები არ ყოფილა. ჩემი რესპონდენტების უმრავლესობისთვის, გოგონას აღზრდაში ძირითადი გამოწვევა სწორედ მისი ქცევის კონტროლი და მუდმივად ჩარჩოებში მოქცევის საჭიროებაა:

„მე ახლა რომ ვუყურებ, დღევანდელ ცხოვრებაში გოგოს უფრო მეტი ყურადღება უნდა, ვიდრე ბიჭს. ბიჭი, ახლა, ასეა თუ ისეა, უბანშია, ეს გოგო – ეგერ – დაქალი, ეგერ – ის. შეძლება სადმე წავიდეს და მეტი ყურადღება, ვაი, ხო არ მატყვილებს, ვაიმე, რამე „ისეთი“ არ გააკეთოს“.

ელზა, 40 წლის, ქალ-ვაჟის დედა, ქალაქად მცხოვრები.

თუმცა, მსგავსი კონტროლი, ბიჭის შემთხვევაში არათუ არასაჭიროდ, არამედ, მის დათრგუნვად მიიჩნევა.

 „არასოდეს მიფიქრია, რომ ბიჭის დედა ვყოფილიყავი, მე ყოველთვის ვამბობდი, რომ მე დავჩაგრავ ბიჭს, მე ვერ გავზრდი ბიჭს-მეთქი, მე ყოველთვის უნდა მყავდეს თვალთახედვაში, მე ვერ გავუშვებ ბირჟაზე, იმიტომ რომ მე არ ვიცი რას აკეთებს. მე ვერ გავუშვებ, სადაც მე არ ვიქნები, იქ, თანატოლებთანაც...“

ელენე, 33 წლის, ორი ქალიშვილის დედა, სოფლად მცხოვრები.

ბიჭის აღზრდაში საკვანძო ღირებულებად მიიჩნევა დედის მხრიდან მის პრობლემებში ჩაურევლობა. ამავდროულად, განსაკუთრებითაა ხაზგასმული ბიჭის აღზრდაში მამის მონაწილეობა, რომელიც, ჩემი რესპონდენტების შემთხვევაში, ხან ობიექტური (ქმარი გარდაცვლილია), ხან კი სუბიექტური მიზეზით (ქმარი არ მონაწილეობს შვილების აღზრდაში) არ არსებობს. ამის მიუხედავად, დედები ადრეული ასაკიდანვე (5-6 წლის ბავშვებთან) ერიდებიან ბიჭების ცხოვრებაში ჩარევას, რომ ის „ქალაჩუნად“ არ იქცეს. ბიჭებისთვის კონფლიქტის გადაჭრისა და მორიგების უნარების სწავლების მაგივრად, ამჯობინებენ მათ დატოვებას ერთმანეთის პირისპირ, სადაც კონფლიქტის ბედი „ძლიერმა“ უნდა გადაწყვიტოს. ამგვარი გამოცდილებები „კაცად“ შედგომის აუცილებელ წინაპირობადაა მიჩნეული და თავად დედების მიერაა წაქეზებული.

გაუცხოება რეპროდუქციულ ფუნქციასთან

ქალის ავტონომიურობის ერთ-ერთი საბაზისო წინაპირობაა, თუ რამდენად მიუწვდება ხელი არჩევანზე, გააჩინოს თუ არა შვილი, როდის გააჩინოს, ვისგან და რამდენი. ნაციონალისტური ზეწოლა, რომელიც ქალებს შვილების გაჩენას ავალდებულებს, მათ მოიაზრებს არა ინდივიდებად, არამედ ნაციონალური ერთობის წევრებად, რომლებმაც სამშობლოსთვის წვლილი უნდა გაიღონ. ნაციონალისტურ დისკურსში ქალის რეპროდუქციული ფუნქცია და მთლიანად მისი სხეული ყველას შეიძლება ეკუთვნოდეს, სამშობლოს, ქმრის, ოჯახისა და შვილების ჩათვლით, ყველაზე ნაკლებად კი – თავად ამ სხეულის მატარებელ ქალს. ქალების ინდივიდუალურ გამოცდილებებში ეს შემდეგნაირად ითარგმნება – ჩვენ გვრცხვენია, გვეუცხოება და არ შეგვიძლია ხმამაღლა საუბარი ჩვენივე სხეულსა და მის რეპროდუქციულ ასპექტებზე. ჩვენ გაუცხოებულები ვართ ჩვენი რეპროდუქციული აპარატისგან. ეს ფაქტი განსაკუთრებული სიმწვავით მაშინ გავიაზრე, როცა რამდენიმე რესპონდენტისგან მშობიარობის მათეული გამოცდილების შესახებ მოვისმინე. მაგალითად:

„ვაიმე, მახსოვს, ღამე რომ ამტკივდა მუცელი, შემრცხვა. ის პერიოდი იყო, რომ თითქოს მანქანებიც ჭირდა, და ვფიქრობდი, რომ „მეთქი, ღამე როგორ ვუთხრა დედას და მამას, რომ მუცელი მტკივა-თქო?!“ და დილის ათ საათამდე ვითმინე მუცლის ტკივილი. მინდოდა, რომ მალე გათენებულიყო, რომ გათენდება, მეთქი, მერე იმდენად სირცხვილი არაა, რომ ვინმესთან მივიდეს, მანქანა სთხოვოს“.

ელზა, 40 წლის, ქალაქად მცხოვრები.

ან

„რომ ვიმშობიარე, მაშინ, მახსოვს, მანანა ძოძუაშვილი იყო ექიმი-გინეკოლოგი, ვინც მამშობიარა, მერე ჯანმრთელობის დაცვის მინისტრი იყო ზვიადის დროს. ჰოდა, სულ დაჭმული მქონდა ტუჩები, რომ არ  მეკივლა და ეს ქალი გაგიჟდა რომ მნახა, „პირიო რას გიგავსო?! არ გრცხვენიაო?! კიბო გაგიჩნდებაო, ვინ  გაიგოო, დაეჭამოს ქალს  ტუჩებიო?!“  ერთი არ მიკივლია რატომღაც, სულ დაჭმული მქონდა, მრცხვენოდა, ალბათ, რომ მტკიოდა“.

ლელა, 53 წლის, სოფლად მცხოვრები.

როგორც ვხედავთ, პარადოქსული სურათი იხატება, სადაც, ერთი მხრივ, ორსულობა და მშობიარობა სწორედ ის მდგომარეობაა, რომელიც აძლევს ქალებს პრაქტიკულ საფუძველს ნაციონალისტური (და პატრიარქალური) პროექტის ძირითადი მოლოდინების გასამართლებლად; მაგრამ, მეორე მხრივ, მათ ესირცხვილებათ, საჯარო გახადონ ეს გამოცდილება, გამოხატონ ტკივილი თუ სხვა გრძნობები. აქ შეიძლება დავინახოთ ქართული კულტურაში ფესვგადგმული ცრურწმენა, რომელიც ქალის რეპროდუქციულ აპარატს უწმინდურ, სისხლმდინარე სხეულად წარმოაჩენს, ხოლო მშობიარობის ტკივილს – სასჯელად. ამ ცრურწმენაში თავისი წვლილი შეაქვს დომინანტურ მართლმადიდებლურ დისკურსსაც, რომელიც დღემდე აცოცხლებს მითს მენსტრუაციის მქონე ქალის უწმინდურების შესახებ. ამ ზეგავლენების შედეგია, რომ ქალები ბავშვობიდანვე ვსწავლობთ დისკომფორტისა და ტკივილის დათმენას, რადგან ფიზიკურ ტანჯვაზე გმირულად ამაღლება ქალად ყოფნის განუყოფელ ნაწილად მიიჩნევა.

რეპროდუქციულ ფუნქციასთან გაუცხოების კიდევ ერთი თვალსაჩინო ილუსტრაციაა ქალების სალაპარაკო ენაში ხშირად გამოყენებული ტერმინი „ორსულად დარჩენა“. ქალების გამოცდილებაში არსებული ყველა ორსულობის ამ სიტყვით მოხსენიება, რომელიც ჩასახვის პროცესში ჩარევის აბსოლუტურ შეუძლებლობას უსვამს ხაზს, ამ პროცესში არათუ ქალის, არამედ მისი პარტნიორი მამაკაცის პასუხისმგებლობასაც უგულებელყოფს. ასევე, გამორიცხავს ქალს, როგორც ამ პროცესის სუბიექტს და მას მხოლოდ შედეგის პასიურ მომლოდინედ წარმოაჩენს.

ამის მიუხედავად, ქალის ნაყოფიერება მისი პიროვნების მთავარ ღირებულებად წარმოჩინდება. მაგალითად, ერთ-ერთმა რესპონდენტმა, რომელიც 19 წლის ასაკში დაქორწინდა, გულისტკივილით მიამბო, რომ ქორწინების შემდეგ რამდენიმე თვე ვერ ორსულდებოდა და ეს იქცა დედამთილისთვის მისი გაკიცხვის საბაბად. ის ზეწოლის ქვეშ გრძნობდა თავს, სანამ „ფეხმძიმედ არ დარჩა“.

ამ ეპიზოდში ერთი მნიშვნელოვანი დეტალია – ახალგაზრდა ქალზე ზეწოლას ზრდასრული ქალი ახდენდა – მისი დედამთილი. თუ ქალიშვილის აღზრდასთან დაკავშირებით სხვა რესპონდენტების განწყობებსაც გავიხსენებთ – სადაც ისინი ხაზს უსვამდნენ, რომ გოგონას, ბიჭისგან განსხვავებით, უფრო მეტი კონტროლი სჭირდება – ნათელი ხდება, რომ არსებულ პატრიარქალურ კულტურაში ქალებისათვის ძალაუფლების განხორციელების იოლად ხელმისაწვდომი გზა ისევ სხვა ქალის კონტროლია ასაკობრივი იერარქიის სისტემაში. ეს მაგალითი კარგად აჩვენებს ძალაუფლებრივი ურთიერთობების ხასიათს, რომელიც გენდერულ იერარქიებზე იგება, თუმცა თავად ქალებს შორისაც იმავე მასკულინური სქემებით მოქმედებს, და რომელიც კარგ საფუძველს ქმნის ნაციონალისტური დისკურსის კვლავწარმოებისთვის.

დასკვნა

ქალისთვის ავტონომიის შეზღუდვა ადრეული ასაკიდან იწყება. გოგონას აღზრდაში მთავარ გამოწვევად მისი კონტროლი მიიჩნევა, რათა ის „ოჯახის/ერის შემარცხვენლად“ არ იქცეს. ასეთად კი ქალს საკუთარი სხეულის, სექსუალობისა და რეპროდუქციის ავტონომიურად განკარგვის ხელმისაწვდომობა ხდის. თუმცა, იმისათვის, რომ ნაცია გადარჩეს, საჭიროა ერის გამრავლება და ამ პროცესში რაც შეიძლება ბევრი ქალის ჩაბმა. ეს დაპირისპირება ერის გამრავლების იმპერატივსა და სექსუალობის დათრგუნვას შორის, ჰარმონიაში მოჰყავს ნაციონალისტურ პროექტს, რომელშიც დედობა ქალის უმთავრეს და უპირველეს მოვალეობად ცხადდება. ამ ნარატივის მიხედვით, რეპროდუქცია ოჯახური სივრცითაა შემოფარგლული და ქალისთვის ნაკლებადაა არჩევანის საკითხი. შედეგად, დედობის გამოცდილების პოტენციალი, იქცეს ქალისთვის ძალაუფლების წყაროდ, იზღუდება და ქალის დამოკიდებულებას საკუთარ სხეულებრივ გამოცდილებებთან მნიშვნელოვან დაღს ასვამს. ამის ერთ-ერთი მაგალითია ქალების გაუცხოება რეპროდუქციულ აპარატთან და მასთან დაკავშირებული მოგონებების სირცხვილის ველში გადატანა.

ქალის სხეულისა და პიროვნების ობიექტივაციის კვალდაკვალ, დედა აღქმულია, როგორც ერის მსახური, რომელიც ვალდებულია, სამშობლოსათვის გააჩინოს და აღზარდოს შვილები[7]. დედობა წარმოდგენილია, როგორც განუწყვეტელი მსხვერპლშეწირვა ერისა და ღირსების სახელით. ასეთი იდეოლოგიური ჩარჩოს ფონზე, ცალკეული ქალები, რომლებიც დედობის პარალელურად საკუთარ ცხოვრებას, სურვილებსა და სექსუალობასაც არ ივიწყებენ, ნაციონალისტური პროექტის მოღალატეებად წარმოჩინდებიან. ხოლო ის ქალები, რომლებიც საერთოდ უარს ამბობენ ეროვნული კვლავწარმოების პროცესში ჩართვაზე და არ აჩენენ შვილებს, განსაკუთრებული წნეხის ქვეშ ექცევიან.

ეს სტატია ქართველი დედების მაგალითზე წარმოაჩენდა სწორედ იმ შეზღუდვებს, რასაც ქართული ნაციონალისტური პროექტი ქალებზე აწესებს. მიუხედავად იმისა, რომ ჩემ მიერ ჩატარებული კვლევა ქალების ბრძოლის საილუსტრაციოდ არ გამოდგება, ის კარგად აჩვენებს, რომ ქართველი დედა თავის თავს არ ეკუთვნის. ის ეკუთვნის ოჯახს, შვილებს და, ზოგადად, ერს, მაგრამ გაუცხოებულია საკუთარი სხეულისგან. ვფიქრობ, საკუთარი გამოცდილებების კრიტიკული გააზრება დაგვეხმარება, დავიბრუნოთ კუთვნილება ჩვენს სხეულსა და დედობის პროცესზე. როგორც პირველ ბლოგში ვწერდი, ამას პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს: როგორ ვდედობთ, პირდაპირ ახდენს გავლენას ჩვენს შვილებზე, რომლებსაც, შესაძლებელია, მეტი საფუძველი შევუქმნათ თვითგამორკვევისა და ავტონომიისათვის.

ბლოგის აკადემიური რედაქტორია: ეთუნა ნოღაიდელი

შენიშვნები: