ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა: პოპულარული მიმართულება თუ ტრანსფორმაციის გზა

საგარეო პოლიტიკის ფემინისტური ხედვის შესახებ

საგარეო პოლიტიკის შემუშავებისა და სახელმწიფოებს შორის დიპლომატიური ურთიერთობების წარმართვის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისგან განსხვავებით, ფემინისტური საგარეო-პოლიტიკური მიდგომები ჯერჯერობით დიდ ისტორიას არ ითვლის. მსოფლიო პოლიტიკის შესახებ ფემინისტური პერსპექტივები საერთაშორისო ურთიერთობების დისციპლინაში ცივი ომის დასრულებისთანავე აქტიურად შემოიჭრა, რაც შემთხვევითი არ არის (Tickner, 2001, გვ. 1-2). ამ დროს საერთაშორისო საზოგადოება ეძებდა ახალი რეალობის შექმნის გზებს, რომლებსაც ტრანსფორმაციული შედეგი უნდა მოეტანა სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობების განვითარების კვალდაკვალ. საერთაშორისო ურთიერთობების ბევრი ფემინისტი მკვლევრისთვის ცოდნა ნორმატიულია და გულისხმობს მჩაგვრელი სოციალური იერარქიების გარეშე უკეთესი სამყაროს წარმოსახვასა და მისკენ მიმავალი გზების კვლევას (Tickner, 2001, გვ. 137) და, შედეგად, ემანსიპატორული ხედვების განვითარებას. სწორედ უფრო სამართლიანი სამყაროს დისკურსს აყალიბებს ფემინისტური საგარეო პოლიტიკაც. სამყაროსი, რომელიც ქმნის თანაბარ შესაძლებლობებს, თანასწორად წარმოადგენს საზოგადოების ყველა ჯგუფის პერსპექტივას და უზრუნველყოფს საერთო სიკეთის თანასწორ გადანაწილებას, მიკერძოების, ჩაგვრის, ძალადობის, იერარქიისა და დომინაციის გარეშე.

ბოლო ათწლეულებია საგარეო პოლიტიკის ანალიზში თანდათანობით შემოდის ფემინისტური პოლიტიკური ხედვები და გენდერული მეინსტრიმინგი. ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა აღიარებს რა, რომ დიპლომატიური სფეროს ანდროცენტრულმა კონცეფციამ თავიდანვე ჩამოაყალიბა და განსაზღვრა ეს სექტორი, ქალებისა და სხვადასხვა ჯგუფის რეპრეზენტაციის უზრუნველყოფის გზად ინტერსექციურ და ინკლუზიურ მიდგომას განიხილავს. შესაბამისად, საგარეო პოლიტიკის განსაზღვრის აქამდე არსებული მეთოდები საჭიროებს კრიტიკულ გადასინჯვას, რაც წარმოაჩენს საგარეო პოლიტიკის შემუშავების პროცესში არსებულ პრობლემურ საკითხებს, როგორებიცაა ქალთა არასრულფასოვანი რეპრეზენტაცია, გენდერული ხედვის ნაკლებობა, მასკულინური პოლიტიკური კულტურის თავსმოხვევა თუ გენდერული თანასწორობის პრინციპების არასაკმარისად დაცვა. 

ქალთა რეპრეზენტაცია და გენდერული პერსპექტივა საგარეო პოლიტიკაში

 ფემინისტური ხედვით, ქალებისა და, უფრო ფართოდ, გენდერისადმი ყურადღების ნაკლებობა ზოგადად ეჭვქვეშ აყენებს ყველა დისციპლინის ობიექტურობასა და უნივერსალურობას. თუმცა, ამავე ხედვის მიხედვით, დისციპლინებში ქალთა „უბრალოდ დამატებით“ არ შეიცვლება არც გენდერულად მიკერძოებული პრაქტიკა და არც შემუშავებული პოლიტიკის შედეგები (Tickner, 2001, გვ. 133). დიპლომატიურ სტრუქტურებში, განსაკუთრებით, გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე, ქალთა რეპრეზენტაციის გაზრდა, პირველ რიგში, უნდა გულისხმობდეს ქალთა არსებით მონაწილეობას, მათი ხედვისა და პერსპექტივის შემოტანას.

რეპრეზენტაციაზე საუბრისას, ისიც უნდა ითქვას, რომ გასული საუკუნის დასაწყისში, ქალებისთვის დიპლომატიური სფეროს კარის ეტაპობრივი გახსნა გენდერული თანასწორობისათვის ქალთა საერთაშორისო მოძრაობების ფართო მობილიზების პარალელურად წარიმართა. სხვა დისციპლინების მსგავსად, დიპლომატიაშიც ქალებს საკუთარი თავის დამკვიდრება არსებული დაბრკოლებების ფონზე მოუწიათ და დღესაც უწევთ. წლების შემდეგაც, სურათი იმედის მომცემად ჯერაც არ გამოიყურება. თუკი მხოლოდ სტატისტიკას შევხედავთ, 2023 წელს, მსოფლიოში დანიშნული ელჩების საერთო რაოდენობიდან, მხოლოდ 21% არიან ქალები (Chehab, 2023, გვ. 3). საქართველოში კი ეს რიცხვი 19%-ს შეადგენს (საქსტატი, 2022). 

გენდერულ რეპრეზენტაციას აქვს მნიშვნელობა, რადგანაც წარმომადგენლობა თვისებრივად განსხვავებული პოლიტიკური შედეგების შექმნას მოიაზრებს. ანუ, ერთი მხრივ, მნიშვნელოვანია სფეროში სათანადო წარმომადგენლობის უზრუნველყოფა ყველა დონეზე, თუმცა, მეორე მხრივ, აუცილებელია გენდერული პერსპექტივა პრაქტიკაში გამოხატულ იქნეს შესაბამისი ცვლილებებით, როგორც პოლიტიკის შემუშავების, ასევე პოლიტიკის გატარების კუთხით. ამისათვის, ფემინისტი მკვლევრები მეტ აქცენტს აკეთებენ ისეთი „გარე“ ფაქტორების გავლენაზე, როგორებიცაა საერთაშორისო ნორმები, ტრანსნაციონალური ქსელები და პატრიარქალური ძალაუფლებრივი სტრუქტურების შემზღუდავი მიდგომები, რამაც გზა უნდა გაუხსნას ახლებური ხედვის შემოტანას საგარეო პოლიტიკის მართვაში. თუმცა სიახლეს, როგორც წესი, სჭირდება პოლიტიკური ნება, ამიტომაც ფემინისტები ამტკიცებენ, რომ საგარეო პოლიტიკის ლიდერულ პოზიციებზე აქტორობის გენდერირებული ცნება სათანადოდ უნდა დამკვიდრდეს (Aggestam, & True, 2020, გვ. 147). ფემინისტ ლიდერებს მეტი შესაძლებლობა აქვთ, გადაწყვეტილების მიმღები პოზიციიდან ადვოკატირება გაუწიონ გენდერული თანასწორობის პრინციპებსა და ფემინისტურ ღირებულებებს. 

„ვისთვისაც ფემინისტური პერსპექტივები უცნობია, ტერმინი – გენდერი ხშირად ქალის სინონიმია“, – ამბობს ენ ტიკნერი, საერთაშორისო ურთიერთობების ფემინისტი მკვლევარი (Tickner, 2001, გვ. 134). საკითხზე მსჯელობისას გენდერული პერსპექტივის შემოტანა, რასაკვირველია, გულისხმობს ქალებზე საუბარსაც. თუმცა, ამ კუთხით გენდერი უფრო აღწერითი კატეგორია იქნება, ვიდრე ანალიტიკური ინსტრუმენტი. მიზანი კი გენდერული ლინზით სამყაროს აღქმაა, რაც, პირველ რიგში, არსებული რეალობის კრიტიკულ შეფასებას, გადააზრებას, ქალებსა და სხვა უმცირესობათა ჯგუფებზე მეტად მორგებული გარემოს შექმნას ითვალისწინებს. საერთაშორისო ურთიერთობების მკვლევართათვის შესაძლოა რთულია იმის დანახვა, თუ როგორ უნდა დამკვიდრდეს ამ სფეროში გენდერული პერსპექტივები (Tickner, 2001, გვ. 134), თუმცა, საგარეო პოლიტიკას პოლიტიკური ინსტიტუტები და მასში შემავალი ინდივიდები ქმნიან, რომლებიც, თავის მხრივ, ხელმძღვანელობენ საკუთარი გამოცდილებით, ხედვებითა და ღირებულებებით. სწორედ ეს განსაზღვრავს პოლიტიკის არსსა და პრიორიტეტებსაც.

სად არიან ქალები? – ეს კითხვა ხშირად გაისმის ფემინისტური კვლევის პროცესში (Tickner, 2001, გვ. 139). მართლაცდა, რა როლს ასრულებენ დღეს ქალები ქვეყნების საგარეო პოლიტიკაში? გვთავაზობენ კი განსხვავებულ დღის წესრიგს? ეს ფემინისტური კვლევის ძირითადი კითხვებია, რომლებიც ქალთა გამოცდილებებსა და პრიორიტეტებს სწავლობს. თუმცა, პასუხების ძიება მეთოდოლოგიური სირთულეებით და წინაღობებით ხასიათდება. საერთაშორისო სამართლის ფემინისტი მკვლევარი და პროფესორი ჰილარი ჩარლზვორთი ფემინისტური კვლევის მეთოდოლოგიას „არქეოლოგიურ გათხრებს“ ადარებს, რომლის დროსაც სხვადასხვა მეთოდის გამოყენება შეესაბამება გათხრების სხვადასხვა ეტაპს (Charlesworth, 1999, გვ. 381). არცერთი ცალკე აღებული მეთოდოლოგია არ არის საკმარისი კომპლექსური სოციალური ფენომენების გასაანალიზებლად. ინსტრუმენტები, რომლებსაც ფემინისტები იყენებენ, იშვიათად აღიქმება საერთაშორისო ურთიერთობების მეთოდოლოგიის სტანდარტად (მიმოხილვა იხ. Tickner, 2001). საერთაშორისო ურთიერთობების დისციპლინაში არსებული მიდგომები და ანალიზის ფოკუსი კი, გენდერულ პერსპექტივასა და რეპრეზენტაციის საკითხებს აქამდე რთულად თუ განიხილავდა საგარეო პოლიტიკის შემუშავების რომელიმე ეტაპზე. წამოჭრილ შეკითხვებზე პასუხების საძიებლად, თავდაპირველად, „არქეოლოგიური გათხრები“ სწორედ ზედა ფენების, გადაწყვეტილების მიმღები პოლიტიკური, ეკონომიკური, დიპლომატიური ელიტების ბუნების კვლევით უნდა იწყებოდეს და არსებული დისბალანსის უხილავ, სტრუქტურულ მიზეზებს წარმოაჩენდეს. 

თემის კომპლექსურობიდან გამომდინარე, უხილავი მიზეზების კვლევა შორს მიმავალი საკითხია, თუმცა, საერთაშორისო ურთიერთობების ფემინისტ მკვლევრებს, საზოგადოებაში გენდერული ურთიერთობების ცვლილებების ანალიზი ეხმარება დიპლომატიურ პრაქტიკაში გენდერული თანასწორობის მხრივ ცვლილების მიმდინარეობის გასაგებად (Standfield, 2020, გვ. 141). ანუ საზოგადოებაში არსებული გენდერულად მიღებული ნორმების ცვლილება იწვევს ცვლილებებს პროფესიულ საქმიანობაში გამჯდარ პრაქტიკებსა თუ მიდგომებში. ოქსფორდის უნივერსიტეტის მეცნიერი ჯენიფერ კესიდი, თავის წიგნში გენდერისა და დიპლომატიის ურთიერთმიმართებაზე საუბრისას, მიიჩნევს, რომ გენდერული ურთიერთობების ცვლილების მიუხედავად, დიპლომატ ქალთა მცირე რეპრეზენტაცია აჩვენებს, რომ დიპლომატია კვლავ რჩება მასკულინურ სფეროდ (Cassidy, 2017, გვ. 2). საგარეო პოლიტიკაში ქალთა სათანადო წარმომადგენლობისა და საკითხისადმი შესაბამისი ყურადღების უზრუნველსაყოფად, ფუნდამენტურ მნიშვნელობას იძენს მასკულინურ დღის წესრიგთან შეწინააღმდეგება და საბოლოოდ, მისი ცვლილება. 

მასკულინურ პოლიტიკურ კულტურასთან შეპირისპირება

საკვანძო საკითხია, რომ საგარეო პოლიტიკის ფემინისტური მიდგომები უნდა ცვლიდეს პოლიტიკის ფორმირების აქამდე არსებულ გზებს, რათა გენდერული თანასწორობა არ იქცეს სიმბოლურ სახელდებად. როდესაც საზოგადოება მორგებულია ანდროცენტრული ძალაუფლებრივი სისტემის მიერ შექმნილ მასკულინურ ნორმებს, ეს ნორმები დომინირებს საგარეო პოლიტიკის სექტორშიც. ამ სფეროში წარმატების მისაღწევად, ფუკუიამას მოსაზრებით, ფემინისტები ვერ თანხმდებიან, პოლიტიკური წინსვლისთვის ქალებმა უნდა გამოავლინონ „ტრადიციული“ მასკულინური ჩვევები სიმკაცრის, აგრესიის, კონკურენტუნარიანობისა და ძალის გამოყენების სურვილის დემონსტრირებით, თუ სრულიად უნდა შეცვალონ იერარქიასა და დომინაციაზე აგებული დღის წესრიგი (Fukuyama, 1998, გვ. 32). 

ფემინისტური ცვლილებების მისაღწევად სხვადასხვა მიდგომის შემუშავებაზე მსჯელობა შეიძლება, თუმცა ფემინისტური ცვლილებების ლოგიკა ეფუძნება მასკულინური ხედვის, იერარქიისა და დომინაციის სრულ აღმოფხვრას, მათ შორის – საგარეო პოლიტიკაშიც. ტრადიციულად მასკულინური მიდგომები ვერ უზრუნველყოფს გენდერული თანასწორობის პრინციპების დანერგვას, ისევე როგორც ვერ შექმნის სივრცეს სხვადასხვა გენდერული პერსპექტივის წარმოსაჩენად. როგორც შარლოტ გილმანი განმარტავს, ჩვენი ცხოვრების მასკულინური პატერნი და საზოგადოებრივი აზროვნების მასკულინური ლოგიკა, აღქმულია უნივერსალურად, ხოლო ქალთა მიერ განსაზღვრული პატერნები – დევიანტურად (Gilman, 1911). სწორედ საზოგადოების რწმენა-წარმოდგენები, როგორც წესი, ასახვას ჰპოვებს უფრო ფართო პოლიტიკურ საკითხებზეც და გავლენას ახდენს ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. მასკულინობის მკვლევარი რეივინ კონელი მიიჩნევს, რომ მასკულინობა გენდერული ურთიერთობების არსებულ მოდელში ჰეგემონიურ პოზიციას იკავებს (Connell, 2005, გვ. 76), რაც, თავის მხრივ, აყალიბებს საზოგადოების გენდერულად იერარქიზებულ დამოკიდებულებებსა და შეხედულებებსაც. 

საზოგადოების შეხედულებები ასევე განსაზღვრავს საგარეო პოლიტიკაში მისაღები ფიგურის კრიტერიუმებსაც. საერთაშორისო ურთიერთობების პროფესორი კარენ სმითი საუბრობს ტიკნერის შეფასებაზე, რომ დასავლეთში, საგარეო საკითხების გადაწყვეტილების მიმღები პოლიტიკოსის იმიჯი ოდითგანვე მჭიდროდ ასოცირდებოდა ელიტასთან, თეთრკანიან კაცებსა და ჰეგემონიური მასკულინობის დემონსტრირებასთან (Smith, 2019, გვ. 6-7). პოლიტიკოსის იმიჯის მიმართ მსგავსი დამოკიდებულება ერთგვარად ქმნის მის უნივერსალურ სახეს და, ამავდროულად, აყალიბებს საზოგადოებრივ მოლოდინებს, თუ როგორი უნდა იყოს ესა თუ ის აქტორი. ნებისმიერი ალტერნატიული იმიჯი კი აღიქმება რაღაც სხვად, რაც არ აკმაყოფილებს უნივერსალობის დადგენილ ანდროცენტრულ სტანდარტებს. სტერეოტიპული დამოკიდებულებები ართულებს საზოგადოებისთვის ცვლილებების შეთავაზებისა და ჩვენი მრავალფეროვანი რეალობის ასახვის საშუალებას, მათ შორის – ფემინისტური ხედვის, ფემინისტური კულტურის უნივერსალურ მოდელად დამკვიდრების შესაძლებლობას. შექმნილი პირობები, ჩამოყალიბებული აღქმები თუ კრიტერიუმები, ხელს უწყობს მსოფლიო მასშტაბით ჰეგემონიური მასკულინობის კვლავწარმოებას, რაც, თავის მხრივ, ორგანიზებას უწევს, აცოცხლებს და ლეგიტიმაციას სძენს კაცების დომინაციას მსოფლიო გენდერულ წესრიგში (Connell, 2005, გვ. 261). 

მასკულინურ პოლიტიკურ კულტურასთან დაპირისპირებისა და ფემინისტური ცვლილებების ლოგიკა, მიმართულია საგარეო პოლიტიკაში გენდერულ ნორმებზე ფოკუსირების ტრანსფორმაციულ შედეგებზე, რაც გულისხმობს ძალაზე, ანდროცენტრიზმზე დაფუძნებული მსოფლმხედველობის რღვევას, ინკლუზიურობის ზრდასა და ეგალიტარული ღირებულებების განმტკიცებას. მსგავსი მიდგომა გზას უხსნის ახლებურ ხედვას საგარეო პოლიტიკაში. ხედვას, რომელიც მეტად იხრება ადამიანის ინტერესების დაცვაზე. ფემინისტი თეორეტიკოსი და პროფესორი სინთია ენლოუ სამყაროს უფრო სიღრმისეულად გასაგებად, გვთავაზობს ქალებისა და კაცების, ადამიანური გამოცდილებების მეტად მხედველობაში მიღებას, ელიტური გადაწყვეტილებებიდან ადამიანების ცხოვრებისეულ საჭიროებებზე დაბრუნებას (Enloe, 1989). ეს, თავის მხრივ, მოიაზრებს პოლიტიკური გადაწყვეტილებების ფოკუსის განსაზღვრას ადამიანების ინტერესებისა და საჭიროებების მიხედვით. შედეგად, საგარეო პოლიტიკის ფემინისტური განზომილების ფორმირებისას, ფემინისტი მკვლევრები უფრო მეტად ამახვილებენ ყურადღებას ეკონომიკურ უთანასწორობაზე, მარგინალიზებულ მოსახლეობაზე, სიღარიბის ფემინიზაციასა და ეკონომიკურ სამართლიანობაზე, განსაკუთრებით, გლობალური ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ურთიერთობების კონტექსტში (Tickner, 2001, გვ. 4).

ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა პრაქტიკაში 

ბოლო ათწლეულია, იზრდება ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის შემუშავების ინტერესი და დეკლარირებულად ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის მქონე ქვეყნების რიცხვი : შვედეთი (2014-2022)[1], კანადა (2017), საფრანგეთი (2019), მექსიკა (2020), ესპანეთი (2021), ლუქსემბურგი (2021), ნიდერლანდები (2021), გერმანია (2021), ჩილე (2023), სლოვენია (2023), კოლომბია (2024) (UN Women, 2022; International Peace Institute, 2024).

2014 წელს შვედეთი იყო პირველი ქვეყანა, რომლის საგარეო საქმეთა მინისტრმა მარგოტ ვოლსტრომმა დაიწყო ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის პრაქტიკაში გატარება (The Ministry for Foreign Affairs of Sweden, 2019, გვ. 6). შვედეთის „ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის სახელმძღვანელოში“ ნათქვამია: „ჩვენი საგარეო პოლიტიკის განხორციელებისას მნიშვნელოვანია გენდერული თანასწორობის მყარი იდეოლოგიური საფუძვლისა და პოლიტიკური ხელმძღვანელობის სრული მხარდაჭერის ქონა, რაც გვაძლევს საშუალებას, სხვადასხვა ფორუმზე გენდერული თანასწორობის საკითხები სათანადოდ განვიხილოთ“ (The Ministry for Foreign Affairs of Sweden, 2019, გვ. 32). შვედეთის ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა თავდაპირველად ეყრდნობოდა 3R-ს: უფლებები (Rights), წარმომადგენლობა (Representation) და რესურსები (Resources)[2], რაც მოიცავს ქალთა რეპრეზენტაციის ზრდას ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში, სათანადო რესურსების გამოყოფას, ფემინისტური საგარეო პოლიტიკისა და გენდერული თანასწორობის ადვოკატირებას, ასევე, ანგარიშვალდებულებას (The Council of Europe, 2020, გვ. 4). ამბიციურმა განაცხადმა შექმნა საფუძველი ახლებური ხედვის შემოსატანად, მიუხედავად იმისა, რომ შვედეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს კომუნიკაციის სტრატეგია გარკვეულ დახვეწას მაინც საჭიროებდა, განსაკუთრებით, ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის ცენტრალური ელემენტების ახსნისა და ინტერპრეტაციისას (Sundström & Elgström, 2020). შვედეთის ინიციატივამ ბიძგი მისცა სხვა ქვეყნებს და გენდერული თანასწორობის თემები აყვანილ იქნა მსოფლიო პოლიტიკური დღის წესრიგის განსახილველ და სამსჯელო საკითხებს შორის. დღეს, მიმდინარე ომებისა და ძალადობის კვალდაკვალ, ვნახეთ შვედეთის მიერ უკუგდებული ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა. თუმცა, როგორც შვედეთის ახალმა საგარეო საქმეთა მინისტრმა ტობიას ბილსტრომმა განაცხადა, „გენდერული თანასწორობა შვედეთისა და მოქმედი მთავრობის ფუნდამენტური ღირებულებაა, მაგრამ ჩვენ არ განვახორციელებთ ფემინისტურ საგარეო პოლიტიკას“ (George, 2022). 

კანადა მალევე შეუერთდა შვედეთს და საგარეო პოლიტიკაში ფემინისტური მიდგომების დანერგვით მნიშვნელოვანი ყურადღება დაუთმო კონფლიქტის პრევენციისა და მშვიდობის მშენებლობის საკითხებში ქალთა მონაწილეობას. კანადის მიერ პოლიტიკური მიმართულებების განსაზღვრა განიხილება შედარებითი ანალიზის გენდერული პრიზმიდან და კავშირშია საერთაშორისო დახმარების ფემინისტურ პოლიტიკასთან. ის, ასევე, უზრუნველყოფს რეპრეზენტაციული თანაფარდობის დაცვას: კანადელი დიპლომატების ნახევარი ქალია, მათ შორის – მაღალი თანამდებობის პირები (The Council of Europe, 2020, გვ. 4). გაწეული ძალისხმევის მიუხედავად, რეალობის კრიტიკულად შეფასებისას, ცხადი ხდება, რომ ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის დეკლარირება არ არის საკმარისი, თუ ის არ იქნება გამყარებული შესაბამისი საშინაო პოლიტიკითაც. საგარეო პოლიტიკაში ქალთა როლის შემოფარგვლა მშვიდობის მშენებლობის საკითხებითაც ტენდენციური ხასიათისაა. ფემინისტი აქტივისტის მარისა კონვეის შეფასებით, კანადა, რომელიც 2019 წლიდან აღწერს საკუთარ საგარეო პოლიტიკას, როგორც ფემინისტურს, არსებითად მხოლოდ ფემინისტური დახმარების პოლიტიკას ატარებს. აღნიშნულის ფარგლებში, სხვა ქვეყნისთვის დახმარების მიღების კრიტერიუმის თანხვედრაც კანადის ფემინისტურ დღის წესრიგთან ხდება (Conway, 2024).

საფრანგეთის ფემინისტური დიპლომატიის პრიორიტეტები უკავშირდება სტამბოლის კონვენციის იმპლემენტაციას, ხელმძღვანელ პოზიციებზე ქალთა რაოდენობის გაზრდას, კლიმატის ცვლილებასა და ქალთა უფლებებს შორის კავშირების გამოკვეთას (The Council of Europe, 2020, გვ. 5). 2020 წლის მდგომარეობით, ევროპულ ქვეყნებში ფრანგი ელჩების 50% – ქალია (French Ministry for Europe and Foreign Affairs, 2022, გვ. 7). მაგრამ საფრანგეთის 2018-2022 წლების საერთაშორისო გენდერული სტრატეგია, რომელიც ფრანგული ფემინისტური დიპლომატიისა და ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის საფუძველია, ფაქტობრივად, არ ახსენებს ამ ორ საკითხს, ხოლო სიტყვა „ფემინისტური“ გამოყენებულია მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოებასთან კავშირში (Conway, 2024).

ნიდერლანდების ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა ეყრდნობა ოთხ მიმართულებას: ქალებისა და გოგონების მიმართ ძალადობის პრევენციისა და აღმოფხვრის საკითხი, გადაწყვეტილებების მიღების უფლებამოსილება, ეკონომიკური გაძლიერებისა და თვითდამკვიდრების საკითხები, ასევე, კონფლიქტის მოგვარება, მშვიდობის მშენებლობისა და რეკონსტრუქციის თემები. ელჩების 30%, ისევე როგორც საგარეო საქმეთა სამინისტროს დეპარტამენტის დირექტორთა 40% – ქალია (The Council of Europe, 2020, გვ. 5). არასამთავრობო სექტორის რჩევით, ნიდერლანდების ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა უფრო მეტად უნდა იყოს ფოკუსირებული ინტერსექციური მიდგომის რეალურ აღსრულებაზე, რათა აღმოიფხვრას უთანასწორობის განმაპირობებელი ყველა ფაქტორი (Scheeuwe, 2023).

რასაკვირველია, თითოეული ქვეყნის მიდგომა, ისევე როგორც ფემინისტურ საგარეო პოლიტიკაში გენდერული მეინსტრიმინგის ხარისხი, განსხვავებული და ინდივიდუალურია. მიზანი კი მკაფიოა – მშვიდობიანი და სტაბილური განვითარების ლოგიკა ეფუძნებოდეს თანასწორობის პრინციპებს. მარისა კონვეის ხედვით, „სახელმწიფოები საერთაშორისო პროგრესული მიმართულებისა და გლობალურ დონეზე პოზიციონირების გაძლიერებისათვის აცხადებენ ფემინისტურ საგარეო პოლიტიკას, თუმცა მსგავს განაცხადს იშვიათად მოჰყვება არსებითი ცვლილებები ყოველდღიური პოლიტიკის პრაქტიკაში. შედეგად, რეალურ ქმედებებსა და რიტორიკას შორის განსხვავება ერთგვარ ნორმად ყალიბდება. ფემინისტური მიდგომის არსი მოიცავს ძალაუფლებრივი დინამიკის ფუნდამენტურ გადააზრებას და სტრუქტურული უთანასწორობის აღმოფხვრის ვალდებულებას. იმ შემთხვევაში, თუ ტერმინი „ფემინისტური“ არ იქნება გამოხატული რეალურ ქმედებებში, მაშინ საგარეო პოლიტიკაში მისი გამოყენება უფრო „ბრენდინგის“ საკითხი ხდება“ (Conway, 2024). ფემინისტური საგარეო პოლიტიკა, თავისი არსით, ტრანსფორმაციული შედეგების მომტანია და არსებული საერთაშორისო სისტემის საფუძვლიან გარდასახვაზე საუბრობს. ხოლო პრობლემა, რომელსაც ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის კრიტიკოსები აღწერენ, მის სათანადოდ არაღსრულებას, ორმაგი სტანდარტებით ხელმძღვანელობასა  და გატარებული პოლიტიკის ბუნების უცვლელობას უკავშირდება.

ფემინისტური ტრანსფორმაციის ამბიციური მიზნები

ფემინისტური ხედვით, საგარეო პოლიტიკის ტრანსფორმაციის გზაზე ერთ-ერთ ამოცანად მიიჩნევა დებატების ხელშეწყობა იმის დასადგენად, თუ როგორ ახდენს პატრიარქატი საერთაშორისო ურთიერთობების სტრუქტურირებას. საზოგადოებებში ღრმად გამჯდარი პატრიარქალური ნორმები ქმნის იმის საფუძველს, თუ რატომ შეიძლება განსხვავდებოდეს სახელმწიფოს მიერ ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის რიტორიკა რეალურად გატარებული ქმედებებისგან. რიტორიკიდან ცვლილებების მომტან ქმედებებამდე გზა არცთუ ისე რთულია. ამისთვის, უნდა გამოიკვეთოს ის ფაქტორები, რომლებსაც შეუძლია საგარეო პოლიტიკაში გენდერული თანასწორობის გავრცელებისა და ინსტიტუციონალიზაციისათვის „შესაძლებლობების ფანჯრის“ შექმნა (Aggestam & True, 2020, გვ. 151). ვხედავთ, რომ, ერთი მხრივ, არასტაბილური საერთაშორისო გარემო საფრთხეს უქმნის ფემინისტური ტრანსფორმაციის პერსპექტივას. მსოფლიოში ანტიგენდერული დისკურსებისა და ძალაზე დაფუძნებული პოლიტიკური მიდგომების გააქტიურება, თანასწორობის თვალსაზრისით აქამდე არსებულ პროგრესს რევერსულ ხასიათს სძენს, თუმცა, მეორე მხრივ, ეს ვერ გახდება ფემინისტური ცვლილებებისთვის ორიენტირებულ ქმედებებზე უარის თქმის არგუმენტი. მკვლევრების შეფასებით, იმ შემთხვევაში, თუ არსებულ წესებზე დაფუძნებული ლიბერალური წესრიგი კიდევ უფრო მეტად განაგრძობს რღვევას, მეტი რისკი ჩნდება ტრანსფორმაციული საგარეო პოლიტიკის განვითარების შეფერხებისა და რეგრესისთვის „ტრადიციული“ საგარეო პოლიტიკისკენ. ამრიგად, გლობალური პოლიტიკა, შესაძლოა, მომავალში ხასიათდებოდეს ანტაგონისტური დისკურსებითა და გენდერული თანასწორობის ნორმების უგულებელყოფით (Aggestam & True, 2020, გვ. 159). ჩვენ კი, სწორედ ამ პროცესში უნდა ვეძიოთ გენდერული თანასწორობის უზრუნველმყოფი გზები ყველა სტრუქტურაში და ყველა დონეზე.  

სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო პოლიტიკაში გამჯდარი პატრიარქალური სტრუქტურების გარდაქმნას დრო სჭირდება. ბევრი პოპულისტი პოლიტიკური ლიდერი მიდრეკილია ლიდერობის ჰიპერმასკულინური სტილისკენ, რაც მათ უტოვებს სივრცეს მანევრირებისთვის როგორც საშინაო, ისე გლობალურ პოლიტიკაში. მსგავსი ლიდერები ფოკუსირებული არიან ეროვნული „სიდიადის“ რევიზიონისტული საგარეო პოლიტიკის გატარებაზე (Aggestam & True, 2021, გვ. 394). 1998 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში ფუკუიამა აღნიშნავდა, რომ რეალიზმი, რომელიც საერთაშორისო პოლიტიკას ძალაუფლებისთვის დაუნდობელ ბრძოლად ხედავს, არის ის, რასაც ფემინისტები უწოდებენ გენდერულ პერსპექტივას, რაც აღწერს კაცების მიერ მართულ სახელმწიფოთა ქცევას და არა თავად სახელმწიფოებს (Fukuyama, 1998, გვ. 27). ამრიგად, როდესაც რეალისტი თეორეტიკოსები, როგორებიც არიან მორგენთაუ და უოლცი, ამტკიცებენ, რომ სახელმწიფოები ისწრაფვიან ძალაუფლების მაქსიმიზაციისკენ, ისინი ფიქრობენ, რომ აღწერენ ადამიანების სწრაფვის უნივერსალურ მახასიათებელს, მაშინ როდესაც ტიკნერი მიიჩნევს, რომ ისინი ასახავენ კაცების მიერ მართულ სახელმწიფოთა ქცევას და არა საკუთრივ სახელმწიფოებს (მიმოხილვა იხ. Fukuyama, 1998). 

საგარეო პოლიტიკის შესახებ გადაწყვეტილების მიმღებებს შეუძლიათ, ისარგებლონ თავიანთი პოზიციის შედარებითი ძალაუფლებით, განსხვავებით არასახელმწიფოებრივი აქტორებისგან, რომლებიც დღის წესრიგს ახალი ნორმების ადვოკატირებით ადგენენ, რათა ხელი შეეწყოს გენდერული თანასწორობის ნორმების აღიარებას „ეროვნული ინტერესების“ ხელახალი განსაზღვრით (Aggestam & True, 2020, გვ. 152). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საგარეო პოლიტიკის განმსაზღვრელ ინსტიტუტებსა და გადაწყვეტილებების მიმღებ პირებს პოზიციურად აქვთ შესაძლებლობა, ფემინისტური ღირებულებები და გენდერული თანასწორობის პრინციპები აიყვანონ ეროვნული ინტერესების ხარისხში. ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის პოპულარიზაციაში წამყვანი მნიშვნელობა ენიჭებათ ფემინისტ აქტორებს და ნაკლებსავარაუდოა, რეალური ცვლილებები ვიხილოთ საგარეო პოლიტიკაში ფემინისტი ქალებისა და კაცების გარეშე. 

ქვეყნის მიერ ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის დეკლარირება არის ადამიანის ინტერესების დაცვისა და თანასწორობისაკენ სწრაფვის, ამასთანავე, უფრო თანასწორი სამყაროს შექმნისთვის მამოძრავებელი „რბილი ძალა“. აუცილებელია, ქვეყნების საგარეო ინსტიტუტები საერთაშორისო ასპარეზზე ადვოკატირებას უწევდნენ საგარეო პოლიტიკის გენდერული პრიზმის დამკვიდრებას. თანამედროვე სამყარო ვითარდება და ცდილობს მრავალფეროვანი რეალობის ასახვას. რეალობის, რომელიც დაიტევს, გაუფრთხილდება და დააფასებს საზოგადოების თითოეული წევრის, სხვადასხვა მარგინალიზებული ჯგუფის გამოცდილებებსა და მისწრაფებებს. ქვეყნის ეროვნული ინტერესები უნდა განისაზღვრებოდეს თავისუფალი ინდივიდების ინტერესების შესაბამისად და არა ძალაუფლებრივი სისტემის განმტკიცებითა და საზოგადოების ჯგუფების უგულებელყოფით. აქვს მნიშვნელობა, რამდენად არის გათვალისწინებული გენდერული ანალიზი საგარეო პოლიტიკის შემუშავებისას. აქვს მნიშვნელობა, გენდერული რეპრეზენტაციის უზრუნველსაყოფად რამდენად დაბალანსებულად არის წარმოდგენილი ქვეყნის დელეგაციები უმაღლეს დონეზე, რადგანაც ეს უქმნის სახელმწიფოს სახეს, აძლევს პოზიციონირების შესაძლებლობას როგორც რეგიონული, ისევე საერთაშორისო მასშტაბით. 

და მაინც, სად არიან ქალები? ანტიგენდერული ნარატივების მომძლავრების ფონზე, დღეს, საგარეო პოლიტიკაში ქალების გამაყრუებელი დუმილი ისმის. არადა, სწორედ მსგავსი სახის დისკურსები აუარესებს, პირველ რიგში, ქალთა უფლებრივ მდგომარეობას. დღეს, ისე როგორც არასდროს, ქვეყნებს სჭირდება ქალთა ხმა დიპლომატიაში, რათა შეიქმნას ის შესაძლებლობა, რომელიც უზრუნველყოფს საერთაშორისო, ერთობლივ პოზიციონირებას გენდერული თანასწორობისათვის, საზოგადოების ყველა ჯგუფის ინტერესების დაცვისა და ინკლუზიური პროცესების შესანარჩუნებლად. გლობალური ტურბულენტობის პირობებში, ქალთა  ხმა, ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის პრინციპების დანერგვის ადვოკატირებისათვის, სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში ტრანსფორმაციული მიდგომის დამკვიდრების ამბიციური გზაა, სადაც გაცხადებული ღირებულებები თანხვედრაში უნდა იყოს სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო მოქმედებებთან. რეალური ცვლილებების მიღწევას, არსებულის რღვევა და ახლებური ხედვის შემოტანა სჭირდება. ხედვის, რომელიც მიმართულია უკეთესი, ეგალიტარული სამყაროს შექმნაზე. ფემინისტური საგარეო პოლიტიკის დღის წესრიგი ელის განაცხადს და ქალთა ხმას გარდამტეხი ცვლილებებისთვის.

სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.

გამოყენებული ლიტერატურა

საქსტატი. (2022). გენდერული სტატისტიკა:  საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩების, საზღვარგარეთ საქართველოს მუდმივი წარმომადგენლებისა და წარმომადგენლების რიცხოვნობა. https://gender.geostat.ge/gender/index.php?action=Influence%20and%20Power

Aggestam, K. & True, J. (2020). Gendering Foreign Policy: A Comparative Framework for Analysis. Foreign Policy Analysis 16, 143–162.

Cassidy, A. J. (2017). Gender and Diplomacy. 1st edition. New York: Routledge.

Charlesworth, H. (1999). Feminist Methods in International Law. American Journal of International Law, 93, 379 – 394.

Chehab, S. (2023). 2023 Women in Diplomacy Index. Anwar Gargash Diplomatic Academy. 

https://www.agda.ac.ae/docs/default-source/default-document-library/women-diplomacy.pdf?sfvrsn=0

Connell, R.W. (2005). Masculinities. 2nd Edition. University of California Press: Berkeley.

Conway, M. (March 20, 2024). Is Feminist Foreign Policy Still A Good Idea? https://marissakconway.substack.com/p/is-feminist-foreign-policy-still 

Enloe, C. (1989). Bananas, Beaches, and Bases: Making Feminist Sense of International Politics. Berkeley: University of California Press.

French Ministry for Europe and Foreign Affairs. (2022). What is feminist foreign policy? https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/diplomatie_fe_ministe_a5_en-v2_1__cle8c266e.pdf

Fukuyama, F. (1998). Women and the Evolution of World Politics. Foreign Affairs, 77(5), 24–40. 

George, R. A. (November 18, 2022). Sweden’s Feminist Foreign Policy Can’t Be Undone. Foreignpolicy.com. https://foreignpolicy.com/2022/11/18/sweden-feminist-foreign-policy-billstrom-gender-equality/ 

Gilman, C. P. (1911). The Man-Made World; or, Our Androcentric Culture. Cornell University Library.

International Peace Institute. (2024). Advancing Feminist Foreign Policy in the Multilateral System: Key Debates and Challenges. https://www.ipinst.org/wp-content/uploads/2024/03/2403_Advancing-Feminist-Foreign-Policyweb.pdf

Kirchner, M. J. (December 15, 2022). Feminist Foreign Policy: A Way Forward in a Crisis- and Conflict-Ridden Environment. Heinrich Boell Foundation South Caucasus Regional Office. https://ge.boell.org/en/2022/12/15/feminist-foreign-policy-way-forward-crisis-and-conflict-ridden-environment

Scheeuwe, Lieke. (March 8, 2023). The need for an intersectional approach in the Dutch Feminist Foreign Policy. Partos.nl. https://www.partos.nl/nieuws/the-need-for-an-intersectional-approach-in-the-dutch-feminist-foreign-policy/ 

Smith, K. E. (2019). Missing in Analysis: Women in Foreign Policy-Making. Foreign Policy Analysis. https://eprints.lse.ac.uk/100903/1/Missing_in_Analysis_Women_in_FP_Making_pre_publication_version.pdf

Standfield, C. (2020). Gendering the practice turn in diplomacy. European Journal of International Relations, 26 (1_suppl), 140–165.

Sundström, R. M., & Elgström, O. (2020). Praise or critique? Sweden’s feminist foreign policy in the eyes of its fellow EU members. European Politics and Society, 21(4), 418–433. https://doi.org/10.1080/23745118.2019.1661940 

Tickner, A. (2001). Gendering World Politics: Issues and approaches in the post-cold war era. Troubled Encounters: Feminism meets IR. Columbia University Press.

The Council of Europe. (2020). The gender dimension of foreign policy. https://assembly.coe.int/LifeRay/EGA/WomenFFViolence/BrochureGenderDimension-EN.pdf

The Ministry for Foreign Affairs of Sweden. (2019). Handbook Sweden’s feminist foreign policy. 

https://www.swedenabroad.se/globalassets/ambassader/zimbabwe-harare/documents/handbook_swedens-feminist-foreign-policy.pdf 

UN Women. (2022). Feminist Foreign Policies: An Introduction. https://www.unwomen.org/sites/default/files/2022-09/Brief-Feminist-foreign-policies-en_0.pdf