კაცთა სამართალი: სამართლის ფემინისტური კრიტიკის აუცილებლობის შესახებ

ანთროპოლოგ ჩარლზ გუდვინის (1994) მნიშვნელოვანი ტექსტი „პროფესიული ხედვა“ ერთ-ერთ გახმაურებულ სასამართლო პროცესზე დაკვირვებით ექსპერტების ავტორიტეტულ ლეგიტიმაციაზე გვიყვება – განმარტონ კანონი და ამ კანონის ქვეშ მოქმედ პირთა ქმედებები ისე, რომ ის მხოლოდ პროფესიული განსჯის ქვეშ მოექცეს. გუდვინის მიხედვით, ეს „დანახვის ეთნოგრაფიაა“ – პროფესიულად დამოწმებული შეცვლილი სიმართლე.^[1] გუდვინის თანახმად, საგნების, მოვლენებისა და სუბიექტების შესახებ ცოდნის ავტორიტეტული განზომილება ქმნის დანახვის სიტუაციურ პერსპექტივას, რომლითაც პროფესიული ხედვა აწარმოებს სიმართლეს ობიექტზე. ეს ავტორიტეტული ძალაუფლებაა, რომელიც ხედავს და წარმოქმნის ფენომენების სპექტრს, რაც საზოგადოების ორგანიზებაზე ახდენს გავლენას (Goodwin, 1994).

ამგვარი ავტორიტეტული ძალაუფლება გვთავაზობს, რომ, მაგალითად, პოლიციის მიერ მსხვერპლის ცემა სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას თავდაცვად, ან ქალის მიმართ ჩადენილი ძალადობა მის მიერვე გამოწვეულ ქმედებად „გასაღდეს“. მაგრამ, რას გვეუბნება ეს ტექსტი მსხვერპლის „პროფესიულ ხედვაზე“? გუდვინის მითითებით, „სასამართლო დარბაზის დისკურსში მსხვერპლის სახელით საუბარს ვერავინ შეძლებს. მისი აღქმა არ არის შეტანილი პროფესიის ფარგლებში და, შესაბამისად, არც საჯაროდ არის ხელმისაწვდომი სხვებისთვის, როგორც ოფიციალური დისკურსული პროცედურების ერთობლიობა“ (Goodwin, 1994). მაშ, ვინ დაამოწმებს მსხვერპლის სიმართლეს? განსაკუთრებით კი მაშინ, როცა ის ქალია?

სამართლის კლასიკურ თეორიებში ბევრი მსჯელობა არ შეგვხვდება „ქალთა სამართლის“ შესახებ. თუმცა ეს უცნაური არ არის, ისტორიულად, სამართალი იქმნებოდა კაცების მიერ, კაცებისთვის, ამიტომ, დღესაც სამართალი მკაცრად პატრიარქალურია (Finley, 1989). ამის დასტურია ოჯახში ძალადობათა კვალიფიკაციის პრობლემურობისა და სექსუალურ ძალადობათა გამოუძიებელი საქმეების წყება, რომელიც ტრადიციულად გონება/სხეულის დუალიზმს ეყრდნობა. თუმცა სამართლის პატრიარქალურობა ან მისი გენდერირებული ენა დღეს უკვე აღარ ნიშნავს ქალების გარიყვას ლეგალური სუბიექტურობიდან (Finley, 1989), მეტიც, დღეს ხდება ქალების მაქსიმალური ინკლუზია სამართალში, თუმცა არა ქალთა საჭიროებებზე მორგებით, არამედ სამართლის მიერვე დადგენილი პირობებით (Brown, 2000).

სამართლისა და ადამიანის უფლებათა მითები

აკადემიურ ლიტერატურაში სამართლით განმტკიცებული ადამიანის უფლებების უძალობაზე არაერთი ნაშრომი გვხვდება. სამართლის ფემინისტური კრიტიკის ერთ-ერთი გამორჩეული ავტორი, სუზან მარკსი (2012) სწორედ ამ უძალობაზე ხაზგასმასა და ამრიგად, ადამიანის უფლებების ოთხ ძირითად მითზე დაფიქრებას გვთავაზობს.

მარკსის მიხედვით, ადამიანის უფლებები სხვა მახასიათებლებთან ერთად, უნივერსალურობას, აპოლიტიკურობასა და „ბნელი მხარის“ განათებას იბრალებს (Marks, 2012). მარკსისთვის, ეს დამკვიდრებული მითებია, რადგან მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებები ყველასთვის თანაზიარ, საყოველთაო ღირებულებად მიიჩნევა და უფლებების დაცვისა და მოთხოვნის შესაძლებლობას თითოეულ ადამიანსა თუ ორგანიზაციას აძლევს, ის პრაქტიკულ განხორციელებას ხშირად ვერ პოულობს და ვერც კულტურული კონტექსტის სპეციფიკის ინტეგრაციას ახდენს (Marks, 2012).

ადამიანის უფლებების მხრიდან აპოლიტიკურობის დაჩემება, სამართალზე კულტურული გავლენების უარყოფას ჰგავს. ვენდი ბრაუნზე დაყრდნობით, მარკსი აღნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებათა მოძრაობა უდანაშაულოთა და უძალოთა ძალაუფლებისგან დაცვას ემსახურება, თუმცა ის თავად წარმოადგენს ძალაუფლებას, რომელიც დაცვის სუბიექტთა პოლიტიკის მიღმა გატანას ცდილობს, მაშინ როცა სუბიექტიც და ძალაუფლებაც ცხადად პოლიტიკურია. აპოლიტიკურობაზე სწორებით, ის მსხვერპლს „წმინდა ტანჯულად“ წარმოადგენს, რომელიც მარკსის ერთ-ერთი მითის მიხედვით, სიბნელეში, თვალს მიღმა იტანჯება. მაგრამ „იქნებ ადამიანის უფლებათა დარღვევები ფუნდამენტურად იმ საკითხებს შეეხება, რომელიც დღის შუქზე ხდება – ფაქტებში, რომელზეც ყველაფერი ვიცით; მოვლენებში, რომელიც ჩვენ წინაშე ხდება; პრაქტიკებში, პოლიტიკებსა და რაციონალობებში, რომელიც ჩვენს კოლექტიურ ცხოვრებას აორგანიზებს და რომელიც, როგორც ჩანს, იმდენად ცხადი და საღი აზრია, რომ მისი დასახელებაც კი არ არის საჭირო?“ (Marks, 2012, გვ. 13)

მართლაც, განა ქალთა მიმართ ძალადობა, მათი მსხვერპლობის გაუფასურება, მათი ხმის გაჟღერებაზე უარის თქმა საჯაროდ, ჩვენ თვალწინ, სინათლეში არ ხდება? განა ქალები საჯარო მსხვერპლები არ არიან? მაშინ რატომ არის ქალების მიმართ უსამართლობა ხილვადობაშიც უხილავი? რატომ არის ქალთა მიმართ უსამართლობა შეუმჩნეველი და დაუჯერებელი სახლში, ქუჩებში, სამუშაო ადგილებზე და, განსაკუთრებით კი, სასამართლო დარბაზებში?

სამართლის სუბიექტურობის პირობები

„ქალები ადამიანები არიან?!“ კითხულობს კეთრინ მაკინონი და აღნიშნავს, რომ დისკრიმინაციის კანონმდებლობასა და ადვოკატირების გამოცდილებებში ქალები არ ვარსებობთ ისე, როგორც საკუთარ თავს ვხედავთ – „ჩვენ არ გვაქვს უფლება, ვიყოთ ქალები საკუთარი პირობებით“ (MacKinnon, 1987, გვ. 71). ვენდი ბრაუნის (2000) მიხედვით, „ფლობდე უფლებას, როგორც ქალი, არ ნიშნავს, რომ გენდერის ნიშნით განსაზღვრისა და დაქვემდებარებისგან თავისუფალი იქნები. მართალია, მას შეუძლია დაცვის გარკვეული ხარისხის შემოთავაზება, მაგრამ ის, ჩვენი დაცვის პარალელურად, ჩვენს განსაზღვრას განაგრძობს და სწორედ ამ განსაზღვრებით გზას უხსნის ჩვენს შემდგომ რეგულირებას [...] უფლებები არასდროს მოგვეცემა საზღაურის გარეშე, არამედ ყოველთვის დისკურსულ და, შესაბამისად, ნორმატიულ კონტექსტში, კერძოდ, იმ კონტექსში, სადაც „ქალის“ კატეგორია (და იდენტობის ნებისმიერი სხვა კატეგორია) კვლავიწარმოება“ (Brown, 2000, გვ. 232).

„ქალის“ კატეგორიის ამგვარი წარმოება ქალთა სამართალსუბიექტურობას უყრის საფუძველს, მაგრამ ლეგალური სუბიექტურობა სულაც არ ნიშნავს ქალთა პერსპექტივისა და გამოცდილებების მხედველობაში მიღებას. სამართლისთვის „ქალი“ რთული სუბიექტია, რადგან მისი პერსპექტივა შეუთავსებელია ქალთა გამოცდილებებთან. მისთვის გაუგებარია, რატომ ვერ წავა ქალი უცხო ქვეყანაში პოლიციაში ოჯახში ძალადობაზე საჩივრის დასაწერად, რატომ არ დაშორდება ქმარს, თუ ის ღარიბი არ არის, რატომ არ სწევს წინააღმდეგობას, როცა აუპატიურებენ ან სექსუალურად ავიწროებენ, ან სულაც, რატომ იმაღლებს ხმას, თუნდაც მრავალი წლის შემდეგ.

რას ნიშნავს, როცა ძალაუფლების მქონენი, მათ შორის, მოსამართლეები, საკუთარ „პროფესიულ ხედვას“ ქალთა მიმართ ძალადობის შესახებ პატრიარქალური სტანდარტებით განმარტავენ? რა შეცვალა სამართალში ობიექტური კაცის სტანდარტის „ობიექტური ადამიანის“ სტანდარტით  ჩანაცვლებამ, რისთვისაც ფემინისტებმა ბევრი იბრძოლეს? ან რას შეცვლის ახლა უკვე ობიექტური ადამიანის სტანდარტის „ობიექტური ქალის“ სტანდარტით ჩანაცვლება, თუ ვერც ის შეძლებს ქალთა მრავალშრიანი რეალობებისა და გამოცდილებების აღწერას და კვლავ უნივერსალური, ერთი სახის მქონე და გამარტივებული მსხვერპლი ქალის სტანდარტს გამოიყენებს (Kapur, 2005, გვ. 99).

სამართლის კრიტიკული ფემინისტური თეორიისკენ

რას გვეუბნება სამართლის კრიტიკული ფემინისტური თეორია ქალთა სხეულების არსებობის შესახებ კაცების მიერ შექმნილ სამართლებრივ დოქტრინაში? პირველ რიგში, ალბათ იმას, რომ კაცთა სამართალი ქალთა მიმართ უსამართლობას უდრის.

სამართალი დისკურსული ძალაუფლების მქონეა, რომელიც საკუთარ სამართალს გამოცალკევებულ ინდივიდებზე აღავლენს. სამართლის ფემინისტური კრიტიკის თეორეტიკოსის ნიკოლა ლასის (1998) მიხედვით, სწორედ ეს საზოგადოებრივი გამოცალკევებაა სამართლის დისკურსული ინსტრუმენტი, რომელიც ინდივიდს წარმოგვიდგენს სტერილურს, ავტონომიურს, რაციონალურს, იზოლირებულს სხვებისგან და, შესაბამისად, სრულიად უკუაგდებს საშინაო და საჯარო პატრიარქატს – საჯარო სოციალური კონტექსტისა და საშინაო სივრცეში არსებული უთანასწორობის გავლენას ინდივიდებზე. სწორედ ეს განცალკევებები იძლევა საშუალებას, ქალთა გამოცდილება გამოიყოს სოციალური გავლენებისგან და სინამდვილეში კაცთა გამოცდილებას დაეფუძნოს, რომლისთვისაც უმნიშვნელო რჩება ის სოციალური რეალობები, რომლებიც ქალის სხეულსა და ქცევას განსაზღვრავენ და აკონსტრუირებენ შინ და გარეთ. სამართალს საკუთარი პოზიტივიზმი ქალობის მრავალადგილიანობის, მრავალგამოცდილებიანობის მოხელთებაში უშლის ხელს, რადგან ის საკუთარ თავში ყოველთვის პატრიარქალური და კაცური რაციონალობის წესებს ასხივებს (Gilligan, 1995).

ამიტომაც, სამართლის ფემინისტური კრიტიკისთვის მნიშვნელოვანი არა მხოლოდ კანონებსა და მუხლებში განსხეულებული წესებია, არამედ ამ წესების მომწესრიგებელი სისტემისთვის კითხვის დასმა. სამართლის ფემინისტური კრიტიკა გვთავაზობს „დანახვის ეთნოგრაფიას“, რაც ვერ დავინახეთ წარმატებული, მდიდარი, პატრიოტი, წარმოსადეგი მოძალადეების მოძალადეებად წარმოუდგენლობის ან მათი ძალაუფლების მხარეს დგომისა და ძალაუფლების მიერ მფარველობის გამო, ქალების მიმართ უნდობლობის და კაცების მიმართ უპირობო ნდობის გამო, ძალადობაზე ხმის ამოღების დროითი ლიმიტების დაწესების გამო, სასამართლოს მიერ წინასწარ დადგენილი ფორმულით ქალთა ცვლადებიანი განტოლების ვერამოხსნის გამო.

მაგრამ, გამარტივება იქნება სამართლისთვის „უცოდინრობის“ ან „არასენსიტიურობის“ დაბრალება, როდესაც ის საკუთარი ძალაუფლების შესანიღბად აპოლიტიკურობასა და კულტურისგან შორს დგომას იბრალებს, მაშინ როცა ის სწორედ მათ სახეს ირეკლავს. სასამართლოები დამოუკიდებელი ჭეშმარიტების, ხოლო სამართალი საზოგადოებრივი საღი აზრის მდგენელებად გვევლინებიან. ეს ფაქტები, რომლებიც სასამართლო დარბაზებში იყრის თავს, ყოველდღიურ ცხოვრებაში კონსტრუირებული ფაქტების შედეგია, სამართლებრივი გადაწყვეტილების მიღების პროცესი კი იმ ლოგიკას ექვემდებარება, რითაც იქმნება კულტურა მთლიანობაში (Rosen, 2006).

მაშინ, ვინ უნდა ჩათვალოს ჩვენი გამოცდილება საღ აზრად? ვინ უნდა აღგვწეროს სასამართლო დარბაზებში? საკმარისია რეფორმისტული მიდგომები კანონებისადმი და ცნობიერების ამაღლების აქტივობები თუ დროა, ბევრად უტოპიურ პროექტზე ფიქრისაკენ ვუბიძგოთ საკუთარ თავებს, სადაც კითხვას იმასაც დავუსვამთ, თუ რამდენად გვწადია ქალთა გამოცდილებების „საღ აზრად“ თარგმნა, რათა სამართლის რაციონალობის დომინანტურ მოდელში ჩავეწეროთ.

ამ კითხვებზე პასუხების გასაცემად და სამართლისთვის სამსჯავროს მოწყობამდე, ჯერ ჩვენ უნდა ვაღიაროთ, რომ სამართალი კულტურის და, შესაბამისად, საჯარო პატრიარქატის ნაწილია და, მეტიც, მის კვლავწარმოებასა და შენარჩუნებაში მონაწილეობს; რომ მითია მისი ობიექტურობა, ნეიტრალურობა და აპოლიტიკურობა, რადგან ამას ის არასოდეს აღიარებს, თუნდაც განსასჯელის სკამზე.

ბრძოლა ქალთა უსამართლო სამართლის წინააღმდეგ მხოლოდ სასამართლო დარბაზებში ვერ მოიყრის თავს. შესაბამისად, უნდა გარდაიქმნას ის კულტურა, რომელიც მას აწარმოებს, ის პოლიტიკა, რომელიც მას მხარს უჭერს და ის ძალაუფლება, რომელიც ქალთა სხეულებს სამართალსუბიექტურობისთვის კონკრეტულ წესებს უდგენს, და როგორც ნიკოლა ლასი (1998) გვახსენებს, რეალური ცვლილებებისთვის ჩვენ უნდა წარმოვიდგინოთ უტოპიური, მიუღწეველი სამყარო, სამყარო, სადაც შესაძლოა სხვაგვარადაც ყოფილიყო.

გამოყენებული ლიტერატურა

Brown, W. (2000). Suffering Rights as Paradoxes. Constellations Volume 7, No 2, 2000. Blackwell Publishers Ltd.

Lucinda M. Finley. (1989). Breaking Women's Silence in Law: The Dilemma of the Gendered Nature of Legal Reasoning, 64 Notre Dame L. Rev. 886. Available at: https://digitalcommons.law.buffalo.edu/journal_articles/194 Gilligan, C. (1995). Hering the Difference: Theorising Connection.  in Hypatia, Vol 10, 1995.

Goodwin, C. (1994). Professional Vision. American Anthropologist, 96(3), 606-633. http://www.jstor.org/stable/682303

Kapur, R. (2005). Erotic Justice: Law and the New Politics of Postcolonialism. The Glass House Press.

Lacey, N. (1998). Unspeakable Subjects, Feminist Essays in Legal and Social Theory. Hart Publishing, Oxford, UK.

MacKinnon, C.A. (1987). Feminism Unmodified. Discourses on life and law. Harvard University Press.

Marks, S. (2012). Four human rights myths. LSE Law. Society and Economy Working Papers, 10, 2012.Rosen, L. (2006). Law as Culture: An Invitation. Princeton University Press. http://www.jstor.org/stable/j.ctt1kk66zt