„იარების პოლიტიკა“ – სხეულები და გრძნობები ომის დროს

შეიარაღებული კონფლიქტების შედეგად გამოწვეული იძულებითი გადაადგილება ომთან შეხების სხეულებრივ განზომილებას მოიცავს, რომელსაც გადაადგილებული პირები არაერთ ემოციურ მდგომარეობასთან ურთიერთქმედებით განიცდიან. 

მოცემულ ტექსტში, აფხაზეთიდან დევნილი ქალების ცხოვრების ისტორიების[1] მაგალითზე, ვეცდები, იძულებითი გადაადგილების სწორედ ეს მრავალშრიანი გამოცდილება აღვწერო.

ომის ფემინისტური ანალიზისას სულ უფრო მეტი ყურადღება ეთმობა რიგითი მოქალაქეების (არასამხედრო პირების) ომის გამოცდილებას ისეთ აკადემიურ სფეროებში, როგორიცაა გენდერის კვლევები, სოციოლოგია, ანთროპოლოგია, და ბოლო დროს საერთაშორისო ურთიერთობებშიც, სადაც ომის კვლევების ტრადიციული ანალიზიდან მსგავსი ასპექტები დიდი ხნის განმავლობაში განდევნილი იყო. ყურადღება, მეტწილად, ისეთ თემებს ეთმობოდა, როგორიცაა მილიტარიზაცია, ომის სტრატეგიები, სახელმწიფო უსაფრთხოების ინტერესი და ა.შ. თუმცა, დროთა განმავლობაში, მკვლევრებმა, რომლებიც ომის ბუნებას და მშვიდობიან მოქალაქეებზე ომის ზეგავლენას შეისწავლიდნენ, ეჭვქვეშ დააყენეს ომისა და მშვიდობის გავრცელებული მნიშვნელობები; ომის უფრო სრულყოფილი სურათის მისაღებად, მათ მიერ ჩატარებულმა კვლევებმა ამჯერად ომის სხეულებრივი და ემოციური გამოცდილებები მოიცვა.

ამ მიმოხილვაში, ომის კონცეპტუალიზაციისას ქალთა კვლევებისა და პოლიტიკის მეცნიერებების მკვლევარს – კრისტინ სილვესტერს დავეყრდნობი, რომელიც ომს, როგორც სოციალურ ინსტიტუტს და „იარების პოლიტიკას“ აღწერს. სილვესტერმა ომის მნიშვნელობისა და გამოცდილებების გაფართოებით მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა საერთაშორისო ურთიერთობების სფეროში. მის ერთ-ერთ საკვანძო  ნაშრომში „ომი, როგორც გამოცდილება: შენატანი საერთაშორისო ურთიერთობების სფეროდან და ფემინისტური ანალიზი“[2], იგი ომის გამოცდილების საზღვრებს აფართოებს და მის მრავალფეროვან და კომპლექსურ სურათს წარმოგვიდგენს. იმის ნაცვლად, რომ ომის ძალადობა ერთ ჩვეულებრივ მოვლენად და მორიგ მშრალ ფაქტად წარმოვადგინოთ, ის გვიბიძგებს, თავდაპირველად თავად ომის ბუნებაში გავერკვეთ:

„ყველაფერი, რაც ომს ეხება, ადამიანებისთვისა თუ მათი სოციალური გარემოსთვის ზიანის მიყენებას ისახავს მიზნად, რასაც უთანხმოების მოგვარების გზად ასაღებენ. ამ დროს ბევრი ცდილობს საომარი ზონებიდან გაქცევით დაიცვას თავი ზიანისგან, ან დამცავი ტანსაცმელი ჩაიცვას, ან დაიმალოს, ან ტელევიზიით გადმოცემულ ომის სურათებს თვალი აარიდოს. [...] ზიანი ომის შინაარსი და არა ომის შედეგია“ [3].

სილვესტერი ომის მკვლევრისა და საერთაშორისო პოლიტიკის პროფესორის, ვივიენ ჯაბრის ცნებას – „ომის მატრიცა“[4] ეყრდნობა და განავრცობს მას. მის მიხედვით ომს, როგორც სოციალური ინსტიტუტსა და „მატრიცას“, მრავალი შემადგენელი ელემენტი აქვს, როგორიცაა „ჰეროიკული მითები, ისტორიები თავისუფლებისათვის ბრძოლებსა და ტრაგიკულ დანაკარგზე, ომის განმადიდებელი მასკულინობების წარმოება, ომის თემაზე შექმნილი ვიდეოთამაშები, ტელეშოუები, რეკლამები, პოპსიმღერები, მოდის დიზაინი“[5] და ა.შ. სილვესტერისთვის განსაკუთრებით საინტერესოა რიგითი ადამიანების ომის გამოცდილებები, რომლებიც „ომის მატრიცაში“ სხვადასხვა როლს ასრულებენ, „არა მხოლოდ როგორც მებრძოლები, არამედ როგორც მგლოვიარენი, ომის მხარდამჭერები, საპროტესტო აქციების მონაწილეები, სამედიცინო პერსონალი, იარაღების დიზაინერები, კომპიუტერის სპეციალისტები, არტისტები, მწერლები, ჟურნალისტები, ლტოლვილები, მშობლები, სასულიერო პირები, ბავშვი ჯარისკაცები, სკოლის მოსწავლეები“ და ა.შ., მათ ომთან სხვადასხვაგვარი კავშირები აქვთ. ომის სხეულებრივ გამოცდილებაზე კონცენტრირებისას, უარყოფს რა კარტეზიანული გონება-სხეულის დუალისტურ აღქმას, სილვესტერი განსაკუთრებულ ყურადღებას სხეულს უთმობს, როგორც ემოციების ადგილსა და წყაროს. მისთვის სხეული ომის ბიოპოლიტიკური ფაქტია და ომის ანალიზში ცენტრალური ადგილი უჭირავს, ვინაიდან ომი პირველ რიგში სხეულით გამოიცდება. „სხეულს აქვს აგენტობა, რომელიც ომში სამიზნეს წარმოადგენს. სხეული, რომელიც სხვა სხეულებს აზიანებს, თვითონაც ძალადობრივი მოვლენების სამიზნედ იქცევა. გარდა ამისა, სხეული მრავალფეროვანია, ის გენდერით, რასით, კლასით, თაობით, კულტურითა და ადგილმდებარეობითაა მონიშნული; ეს ნიშნები სხეულის სოციალურ გამოცდილებებზე ახდენენ ზეგავლენს, ხოლო ეს გამოცდილებები სხეულების ზეგავლენის ქვეშაა[6].

ვინაიდან ომის ამგვარ ანალიზში სხეული ცენტრალურია, სილვესტერის მთავარი დებულება ისაა, რომ ომი როგორც სხეულისმიერ, ასევე ემოციურ განზომილებას მოიცავს, თუმცა არა განცალკევებულად, არამედ სხეულთან ურთიერთქმედებით; იმის ნაცვლად, რომ ცალკე, ერთმანეთისგან იზოლირებულად ჯერ ომის ფიზიკური გამოცდილების ასპექტები აღწეროს, ხოლო შემდეგ – ემოციური, სილვესტერი ორივე სახის პარალელურ გამოცდილებაზე კონცენტრირდება და სხეულისა და გონების  ურთიერთქმედებას აღწერს. ომის ფიზიკური განზომილების აღწერისას სილვესტერი  არ კონცენტრირდება უშუალოდ მხოლოდ საომარ მოქმედებებთან დაკავშირებულ ფიზიკურ გამოცდილებებზე. მას მაგალითად მოჰყავს ისეთი შემთხვევები, როდესაც სხეული დაჭრილია, ან ომს გაქცევით უშველის თავს, იარაღს ისვრის, ძირს ეცემა ან შენობების ნანგრევების ქვეშ მოყვება. ასევე, როდესაც სხეული ავადდება ომის დროს, გრძნობს შიმშილს ან წყურვილს, სიცივეს და ყინვას, წერს ომის შესახებ, ომის მოვლენებს ფირზე აღბეჭდავს, ომზე ფილმს იღებს და ა.შ.

საერთაშორისო ურთიერთობებისა და პოლიტიკის მეცნიერებების მკვლევარი – ნეტა კროუფორდიც ემოციებისა და სხეულების აღწერისას აღიარებს იმას, რომ სხეული სოციალურ ურთიერთობებშია ჩაქსოვილი და არაა მათგან დისტანცირებული. მისივე სიტყვებით, ემოციები „შინაგანი მდგომარეობაა, რომლებსაც ინდივიდები სხვებს როგორც გრძნობებს აღუწერენ, და ეს გრძნობები შესაძლებელია კოგნიტურ და ქცევით მდგომარეობასთან ან ცვლილებასთან ასოცირდებოდნენ; [...] გრძნობებს შინაგანად განიცდიან, თუმცა ამ გრძნობებზე მიწერილი მნიშვნელობები და მათთან ასოცირებული ქცევები, სხვებში ამ ემოციების აღიარება, კოგნიტურად და კულტურულად აღქმული და კონსტრუირებულია[7]. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კროუფორდის მიხედვით, ემოციები[8] სოციალურად აგებული და სხეულში მოთავსებულია. საინტერესოა ომთან მიმართების ანალიზისას სილვესტერის მიერ განხილული გლობალურ ომში ან „ომის მატრიცაში“ მყოფი „მაყურებლის“ [spectator] ცნება. გლობალური ომის ამ მატრიცაში თითქმის ყველა ჩვენგანს აქვს გარკვეული კავშირი ომთან – ან პირდაპირ, ან ირიბად – სხვადასხვა ანგარიშის, წიგნების, ვიზუალური გამოსახულებების, დისკუსიებისა თუ იმ ადამიანთან სიახლოვის გზით, რომელსაც ომი უშუალოდ შეეხო. ომთან მიმართების ეს კლასიფიკაცია სამ სხვადასხვა შრეს მოიცავს, რომელსაც იგი აღწერს, როგორც „მაყურებლის ომთან სიახლოვისა და დაშორების დონეებს“, რომლებიც ზოგჯერ გადაფარავენ და ნაწილობრივ ემთხვევიან ერთმანეთს, ხოლო ომი აქ აღქმულია როგორც პრაქტიკები, რომლებიც უშუალოდ სხეულს აზიანებენ. ომთან მიმართების პირველ კატეგორიაში ის ადამიანები მოიაზრებიან, რომლებსაც საომარი მოქმედებები უშუალოდ შეეხოთ, მაგალითად, სამედიცინო პერსონალი, ომის ჰუმანიტარული მუშაკები, ომის ზონების სიახლოვეში მცხოვრები ადგილობრივი მოსახლეობა, რომლებსაც ომის ხმები ესმით და იძულებულნი არიან გაექცნენ ომის ზონებს უსაფრთხო თავშესაფრის საპოვნელად. ამავე კლასიფიკაციის მიხედვით, ომისგან უფრო მეტად დაშორებული მეორე დონეა, მაგალითად, ომის მკვლევრები და მწერლები, რომლებიც ომზე წერენ, პოლიტიკოსები, ომის მოწინააღმდეგე აქტივისტები. ომისგან ყველაზე დაშორებულ კატეგორიაში კი ის მაყურებლები შედიან, რომლებსაც ყოველდღიურად ომთან უშუალო კავშირი არა აქვთ, თუმცა ისინი სხვადასხვა მედიიდან ეცნობიან ომზე ამბებს და საომარი მოქმედებების ამსახველ კადრებს მედიაში უყურებენ. მიუხედავად ომისგან ამგვარი დისტანციისა, მათაც ომთან საკუთარი, ემოციური კავშირი აქვთ.

ომი სხვადასხვა სიმძაფრით შეეხო ჩემი კვლევის ინფორმანტებსაც. მათ განსხვავებული კავშირები აქვთ ომთან. მაგალითად, ერთ-ერთი მათგანი, რომელიც საავადმყოფოში ექთნად მუშაობდა, იხსენებს, რომ მას შემდეგ, რაც ომის დროს უმეტესობამ რაიონი დატოვა და თავი უსაფრთხო ადგილს შეაფარა, თვითონ  თვე-ნახევარი დარჩა და საავადმყოფოში დაჭრილებს უვლიდა:

„ძალიან მძიმე პერიოდი იყო, დღე და ღამე იქ ვიყავი, ძილი რა იყო, არ ვიცოდი, და ძილი არც მინდოდა... დაცარიელებული იყო სოფელი ... დაიცალა ამ დროისთვის ბავშვთა განყოფილება, სამშობიარო, ყველაფერი გახდა ჰოსპიტლის ტიპის სამხედრო საავადმყოფო... წამოსვლა ამ დროს არ მიფიქრია, სანამ ექიმი საოპერაციო მაგიდასთან იდგა, მას ფიცი ჰქონდა დადებული, რომ ბოლო წუთამდე იმუშავებდა, ექიმი უჩვენოდ – ექთნების გარეშე ვერ იმუშავებდა. სანამ საავადმყოფოს არ მოხვდა ტყვიები, მანამ იქ ვიყავით, მერე გაჩერება შეუძლებელი იყო... დაჭრილები დავტოვეთ, გამოუვალი მდგომარეობა იყო, ტრანსპორტი არ იყო საკმარისი დაჭრილების გადმოსაყვანად – გემი და ვერტმფრენი იქნებაო და მანქანაც, არ დატოვოთ არავინო, ასე გვითხრეს, ბოლომდე ვიყავით, არ გვინდოდა არავის დატოვება... არ ვიცი, რამდენი დარჩა, იმიტომ რომ ზოგი ყავარჯნებით თვითონ გარბოდა, ვისაც შეეძლო, მაგრამ ნაოპერაციები ვინც იყო, ისეთებიც იყვნენ, თუმცა მანამდე მძიმე ავადმყოფებს ყველას ვგზავნიდით გემით ბათუმში, ვატნევდით ქართველ მედპერსონალს...“

კვლევის რამდენიმე მონაწილე ქალაქის არაერთი დაბომბვის მოწმე გახდა. ერთ-ერთი ინფორმანტი იხსენებს, რომ სოხუმში, თავის ქუჩაზე ერთადერთი ქალი იყო, რომელიც სხვებთან ერთად არ გაიხიზნა და სახლი არ მიატოვა: 

„ქალი მარტო მე ვიყავი ჩემ ქუჩაზე ომის პერიოდში. ისე მახსოვს, თვალწინ მიდგას ყველაფერი... ერთ დღეს თქვეს, რომ მეზობელ ქუჩაზე ნაცნობი კაცი მოკლესო და პატრონი არავინ ყავსო. არავინ იყო და ხომ უნდა დაგვემარხა? წავედით მე და მეუღლის ნათესავი, მისივე სახლის ეზოში ამოვთხარეთ მიწა, რომ დაგვემარხა, ღრმად მაინც ვერ ამოვთხარეთ, ზეწრით რომ ავწიე ეს ბიჭი, გადამივარდა ხელიდან, ბუმბერაზი ბიჭი იყო... მერე გავხვიეთ და ატყდა დაბომბვა და სროლა, უცბად დავაყარეთ მიწა და გავიქეცით სახლში... ერთ დღეს გავიხედე, ჩემი სახლიდან მეოთხე თუ მესამე სახლი, ბერძნების ოჯახი იყო და წინ ყრია დახოცილი ბიჭები, ახალგაზრდები იყვნენ, ღორები იყვნენ მიმდგარი და ჩიჩქნიდნენ, იარაღები გვერდით ჰქონდათ. მე თვითონ ვნახე ეს, ჩემს ქუჩაზე იყო... ახალგაზრდა ბიჭებს ღორები ჩიჩქნიდნენ...“

ფიზიკურ სხეულებზე ომის გავლენის აღწერისას რელევანტურია ასევე „დაზარალებულის“ [Sufferer] ცნება. ადამიანები საომარი მოქმედებებისას შესაძლოა სხეულზე მიყენებული ჭრილობების გამო განიცდიდნენ ტანჯვას, თუმცა იმის გამოც, რომ ომის დროს იძულებულნი ხდებიან, ფიზიკურად თავი დააღწიონ ომისგან მომავალ პირდაპირ საფრთხეს; ომის შედეგად დაზარალებულთა სხეულები ასევე შესაძლებელია ტანჯვას შიმშილის, სიცივის, დეჰიდრატაციის გამო განიცდიდნენ, იქნება ეს ომის ზონებში ყოფნისას თუ ამ ზონებიდან გაქცევისას – გზად უსაფრთხო თავშესაფრამდე. სილვესტერი აღწერს იმას, თუ როგორ არის შერწყმული სხეულებრივი გამოცდილებები ემოციებთან და ერთიანად როგორ ქმნის ორივე ტანჯვის გამოცდილებას – ფობიების, დეპრესიის, ფსიქოსომატური დაავადებების, თანმდევი შფოთვის, ფლეშბეკების, აკვიატებული ფიქრებისა და მოგონებების გამო. სხვადასხვა გარემოებაში, ომის მოწმე შესაძლოა ერთდროულად იყოს მაყურებელიც და დაზარალებულიც. გარდა ამისა, საომარი მოქმედებების დასრულების შემდეგ სხეულებრივი, ომის დროს ფიზიკური ტანჯვა შესაძლოა დასრულდეს, თუმცა დაზარალებულთა სოციალური ტანჯვა ხშირად ომისშემდგომ პერიოდში, დროში გაჭიანურებულ დევნილობაში მაინც გრძელდება.

ერთ-ერთი რესპონდენტი ასე იხსენებს, თუ როგორ მოუწიათ სოხუმის დაცემის შემდეგ ქალაქიდან გაქცევა:  

„...სვანეთის გზით წამოვედით, სულ ფეხით, 126 კილომეტრი ... ან მეტი ვიარეთ, სულ აღმართები, უმცროსი წლის და 8 თვის იყო... დიდი შარფით მიკრული მყავდა, თან წვიმდა გზაში, სამივე ბავშვი თან მახლდა მაშინ, სიცხის წამალს ვასმევდი გზაში, 9 და 7 წლის ბავშვები თავისი ფეხით მოდიოდნენ, პატარა სულ ხელით მომყავდა, ამ წვიმაში, ახლა რომ ვიხედები უკან, ეს რა გამოვიარეთ-მეთქი, ვფიქრობ... სულ 3 დღე ვიარეთ, 1 დღე კარავი ვიპოვეთ და იქ ვიყავით, მე გავათიე და ბავშვები გამოვაძინე და დილაუთენია ისევ გზას დავადექით. შაქარი ვაჭამე, სხვა არაფერი არ მქონდა,  სახლიდან ვერაფერი წამოვიღე, პატარა თხელ ჩანთაში მძიმე რომ არ ყოფილიყო ბავშვების ტანსაცმელი, გამოსაცვლელი მომქონდა… თანაც მწვერვალამდე უნდა ავსულიყავით, უნდა გვეჩქარა, რომ თოვა არ დაწყებულიყო, ოქტომბრის თვე იყო და თოვდა უკვე, აღმართები იყო სულ და მერე დაღმართები... იმას ვერ ვაცნობიერებდი, რომ ყველაფერი თავიდან უნდა დაგვეწყო, კაცი მოსაკლავად რომ მოგდევს... შიშით მოვდიოდი, მთელი სული და გული უკან მრჩებოდა, უკან ვიხედებოდი, ქმარი იქ მყავდა, იმ დროს ჯერ კიდევ დაღუპული არ იყო... 4-ში უკვე დახვრიტეს ჩემი ქმარი, ალყაში მოხვდნენ... ვინც იბრძოდა, ისინი არ დატოვეს ცოცხალი, ვინც არ იბრძოდა - ზოგი გადარჩა...“

კვლევის მონაწილეთა უმეტესობისთვის, ომისშემდგომი პერიოდიც არაერთ სირთულესთან ასოცირდება. ერთ-ერთი რესპონდენტი იხსენებს, რა გზებით ახერხებდა ოჯახის წევრების რჩენას დევნილობის პირველ წლებში:

„...საერთოდ არ მიფიქრია, რომ დევნილობამდე კარგად რომ ვცხოვრობდი, ამის გამო ვერ ვიმუშავებდი... როგორმე ხომ უნდა გვეარსება. ყველას უჭირდა მაშინ, მარტო ჩემს შვილებს არ უჭირდათ, 20 თეთრს თუ მივცემდი, ისიც საქმე იყო, რომ ფეხით არ წასულიყვნენ უნივერსიტეტში... პირველად ჯიხურში რომ დავიწყე მუშაობა, დღეში მაძლევდნენ 3 ლარს, მაგრამ ტალონებს გვაძლევდნენ ლტოლვილებს და მეტრო იყო უფასო. დილიდან საღამომდე ვმუშაობდი, იქ საჭმელს არ ვჭამდი, ბულკს არ ვჭამდი, რომ ის ოცი თეთრი არ გამომეკლო იმ სამი ლარისთვის... ეს პერიოდი მძიმედ მახსოვს, ძალიან  ვიღლებოდი ... თავს ძალას ვატანდი, რომ მემუშავა, ჯანმრთელობა მაშინაც არ მიწყობდა ხელს, ხერხემალი, ფეხი, თავის ტკივილები მქონდა – და ამ ტკივილით ვმუშაობდი... მერე საცხობში დავიწყე  მუშაობა და იქ ზუსტად 10 წელი ვიმუშავე. თავიდან, რომ დავიწყე მუშაობა, რომ დავინახავდი ნაცნობს, დავიმალებოდი, მრცხვენოდა ... [იმის] ცოლი თურმე ჯიხურში მუშაობსო, ისე უკვირდათ... მე ვუთხარი, ომი იყო და რა არის გასაკვირი-მეთქი...“.

შეიარაღებული კონფლიქტით დაზარალებულთა ცხოვრების ისტორიებში საინტერესოა ასევე დამოკიდებულება დაკარგულ და ახალ სახლთან თუ  სივრცესთან. ადგილის შეცვლა და უცხო ადგილთან შეგუება კვლევის ინფორმანტებისთვისაც ცხოვრების რეორგანიზებისთვის საჭირო უნარებს მოითხოვს. სარა აჰმედის[9] სიტყვები რომ მოვიხმო, მიგრანტი სხეულების გადაადგილება დეზორიენტირებისა და ხელახალი ორიენტირების პროცესებს მოიცავს. აჰმედი წერს, რომ ჩვენ მხოლოდ იმ სხეულების მოსვლას ვამჩნევთ, ვისი სხეულებიც, გვეჩვენება, რომ ამ ახალ სივრცეს ვერ ერგებიან და არ მიეკუთვნებიან. ორიენტირება შეიძლება აღვწეროთ როგორც პროცესი, რომელიც ორი მიმართულებისკენ სვლას მოიცავს: „სახლისკენ, რომელიც დაკარგულია და ადგილისკენ, რომელსაც ჯერ სახლად ვერ აღვიქვამთ“[10].

ერთ-ერთი რესპონდენტი ასე აღწერს საკუთარ სახლთან, ადგილთან გაუცხოების განცდას:

„სახლში 1995-ში როდესაც ჩავედი, არავინ ცხოვრობდა ... ეზოში გაძარცვული იყო ყველაფერი, გატეხილი, ჭურჭლის ნამტვრევები, ტანსაცმლის ნაჭრები, მიყრილ-მოყრილი ყველაფერი, განადგურებული ... შიგნით ვერ შევედი სახლში, შორიდან ვუყურებდი... ბოლოს რომ ვიყავი, ისეთი გაფუჭებული იყო გზა... მოძრაობა რომ ყოფილიყო, შეიძლება ჩამოვსულიყავი და, შორიდან შემეხედა, მაგრამ ზიხარ და საათში ერთი მანქანა გამოივლის. შარშან რომ ვიყავი, მარტო სასაფლაოზე გავედი, არავითარი სურვილი არ მქონდა, რომ სახლში წავსულიყავი“.

ეს ისტორიები ომსა და იძულებით გადაადგილებასთან არსებულ კავშირებს ასახავენ, რომლებიც მრავალგვარ შეგრძნებებს, აღქმებს, განცდებს, ემოციებს მოიცავს. კვლევაში მონაწილე ქალებს უახლოესი და პირდაპირი შეხება ჰქონდათ საომარ ზონებთან: ბევრი მათგანის ოჯახის წევრი იბრძოდა და დაიღუპა ომში, რამდენიმე მათგანი საკუთარი ქალაქების და სოფლების განადგურების მოწმედ იქცა. ქალაქიდან გაქცევის შემდეგ კი ომისდროინდელი გამოცდილებები შიმშილის, სიცივის, შიშის, იმედგაცრუების, სირცხვილის განცდებმა ჩაანაცვლა. გარდა ამისა, ბევრი მათგანის ტანჯვა დაუსრულებელი დევნილობის პირობებში გაგრძელდა. თუმცა, ომის შედეგად, იძულებითი გადაადგილების გარდამტეხი ეტაპი დევნილთა ნაწილისთვის საკუთარ თავში ახალი უნარების აღმოჩენის შესაძლებლობად იქცა, როდესაც მათ ზემოთ ჩამოთვლილი გრძნობები, იმედის, ოპტიმიზმის, მედეგობის, შეუპოვრობის, სიძლიერის, სიამაყის გრძნობებთან ერთად განიცადეს. ამრიგად, ომის და იძულებითი გადაადგილების დრამატულმა მომენტებმა ისეთი ვითარება შექმნა, როდესაც ომით დაზარალებულებს ერთდროულად ჰქონდათ ტკივილისა და იმედის განცდა, მოწყვლადობისა და მედეგობის გამოცდილება[11], ვინაიდან დანაკარგისა და ომის მეხსიერება არსად გამქრალა.

ომი და ომისშემდგომი პერიოდი სხვადასხვა სხეულს განსხვავებულად ეხება, ვინაიდან სხეულები მარკირებულნი არიან გენდერით, რასით, კლასით, ასაკით, ადგილმდებარეობით და სხვა ნიშნებით. იმ ავტორების მსგავსად, რომლებიც ომის კომპლექსურ და ნიუანსირებულ სურათს შეისწავლიან, მეც ვთვლი, რომ ომი განსხეულებული გამოცდილებაა. შეუძლებელია დავინახოთ ომის სრულყოფილი სურათი და გავიაზროთ მისი მნიშვნელობა, თუ ყურადღების მიღმა შეიარაღებული კონფლიქტების გამოცდილების ისეთი ასპექტები დაგვრჩება, როგორიცაა  ტკივილი, ტანჯვა, ემოციები, გრძნობები, და ომის ის განზომილება, რომელიც სხეულებრივ, ფიზიკურ გამოცდილებას ასახავს.